Ращим щасанов

Тасвирий санъатда Амир Темур сиймоси.

Амир Темурнинг тўлиқ исми Амир Темур ибн Амир Тарағой ибн Амир Барқул Кеш (Шахрисабз)нинг Хўжа Илғор (ҳозирги пайтда бу қишлоқ Яккабоғ туманига қарашли) қишлоғида 1336 йилнинг 9 апрелида таваллуд топган. Унинг отаси Амир Тарағай ўзига тўқ, бадавлат киши бўлган. Онаси Тегина Бегим эса бухоролик таниқли олим Убайдуллоҳнинг қизи бўлган. ...расм.

Темур 7 ёшидан билим олишни бошлайди. У болалик давридан бошлаб мард, довюрак, жасур бўлиб ўсди. Ҳарбий санъатни мукаммал эгаллади. қуръони Каримни ёд олди, ҳадис илмини ўрганди дунёвий билимларга ҳам эга бўлди. Шунинг учун ҳам иймон-эътиқодли, ҳалол, пок, ақл-заковатли, ўз эътиқодига мустаҳкам риоя қиладиган, адолатли инсон бўлиб етишди.
Амир Темурнинг ёшлиги Шахрисабзда ўтган. Отаси уни 7 ёшга тўлганда ўқишга берган. Амир Темурни отаси юқори мартабали беклардан ҳисобланганлиги учун ёшлик чоғларидан уни махсус мураббийлар назорати остида чавандозлик, овчилик, камондан ўқ узиш ва бошқа ҳарбий машқ ва ўйинлар билан шуғуллантирган. Амир Темур болаликдан ўз атрофига тенгқурларини тўплаб, мерганлик, чавандозлик, сувда сузиш, овчилик, қиличбозлик кабилар бўйича машқ ўтказган ва турли мусобақалар ташкил этган. Кейинчалик ана шу машғулотлар Амир Темурнинг кучли лашкарбоши бўлишида катта аҳамиятга эга бўлди ва ҳарбий илмнинг “Минг аскар” услуби асосчиларидан бири бўлишида асос бўлган.
Амир Темурнинг жаҳон тарихида ва тараққиётида тутган ўрни ва хизматлари беқиёс каттадир. У туркий ва бошқа ҳалқларни мўғиллар истилосидан озод этган. Амир Темур ўзининг ҳам маънавий, ҳам жисмоний кучини ўз ҳалқининг оғирини енгил қилишга, шаҳар ва қишлоқларни обод қилишга, чанқаб ётган ерларга ариқ қаздириб сув чиқаришга, боғлар яратишга сафарбар қилган. Соҳибқирон мамлакат маркази Самарқандни, шунингдек, Бухорони дунёдаги энг гўзал шаҳарга айлантиришга ҳаракат қилган. Унинг Самарқанд, Бухоро ва Шахрисабз ҳамда бошқа шаҳарларда қурдирган бинолари хозирги кунда ҳам ўзининг бадиий қийматини йўқотмаган.
Ўша даврларда мамлакатда илм ва фанга алоҳида эътибор берилган эди. Шунга кўра шаҳарларда бир қатор мадрасалар қурилган ва уларда диний билимлар билан бир қаторда дунёвий илмлар ҳам берилган. Натижада Самарқандда Улуғбек бошчилигида фан маркази ташкил топган.
Амир Темур йирик саркарда, ҳарбий ишининг билимдони эди. Ватанни душмандан ҳимоя қилиш, ёв билан курашиш сирларини аскарларга чуқур ўргатишда ўзи бош бўлиб машқлар ўтказар эди. Амир Темур даврида ҳар бир вояга етган ёш аскарлар ҳарбий таълим олишга мажбур бўлган. Шунинг учун ҳам мамлакатга хеч бир давлат хужум қилишга ботина олмаган.
Амир Темур ислом динининг ёйилишига катта хисса қўшганлардан бири эди. У давлат чегараларини кенгайтирар экан, ислом динини тарғиб қилиш, масжид ва мадрасалар қуришга алоҳида эътибор берган.
Амир Темур “Куч-адолатдадур” дер эди. У давлат арбоби сифатида мамлакатни адолат тарозуси билан бошқаришга ҳаракат қилган. У ҳар бир муаммо, масала, жанжал, низоларни адолат юзасидан ҳал қилар эди. Адолат тарозусини ҳар бир мўмин-мусулмон учун баробар кўрар эди.
Амир Темурнинг замондошлари ёзиб қолдирган маълумотларга қараганда у табиатан оғир ва босиқ, теран фикрли, идрокли, шунингдек зийрак, қобилиятли, самимий инсон бўлган.
Амир Темур давлатни ақл-заковат ва ҳуқуқий асос билан идора этган. У бу ҳақда шундай деган эди: “,,,,давлат ишларининг тўққиз улушини кенгаш, тадбир ва машварат, қолган бир улушини қилич билан амалга оширдим”.
Яна унинг қуйидаги гаплари ҳам диққатга сазовордир. Унинг “қай бир жойдан бир ғишт олсам, ўрнига ўн ғиштни қўйдирдим, бир дарахт кестирсам ўрнига ўнта кўчат экдирдим” деган сўзлари унинг бунёдкорлик ҳаракатларининг ёрқин мисолидир.
Ҳозирда соҳибқироннинг ўз ҳалқи учун кўрсатган беқиёс катта хизматлари ҳалқимиз ва хукуматимиз томонидан муносиб тақдирланмоқда. Унинг ҳаёти ва ижодини акс эттирувчи бадиий асарлар яратилмоқда. Тасвирий санъатда Амир Темур образини яратишга қаратилган бир қатор асарлар ишланган. Тошкентда Темурийлар музейи ташкил этилган.
Амир Темур образи тасвирланган асарларда асосан унинг ҳарбий ишлари, зиёфат, ов, қабул маросимлари, қолаверса дин билан алоқалари ифодаланган.
Амир Темурнинг серқирра фаолияти ва у ҳақда ёзилган бир қатор асарларда ўз ифодасини топган. Айниқса бу борада Шарофиддин Али Яздийнинг “Зафарнома”, Хотифийнинг “Темурнома”, Салохиддин Тошкандийнинг “Темурнома”, Фосиҳ Хавоийнинг “Мужмал-и Фасоҳий” асарлари эътиборга лойиқдир. Бу асарларни ўша даврнинг машҳур рассом ва хаттотлари ранг-баранг тасвирлар билан безатганлар. Уларда асосан Соҳибқироннинг жангу жадаллари, қабул ва юришлари, диний мавзулар ўз ифодасини топган.
Ана шундай асарлардан бири “Зафарнома”га ишланган “Темурнинг Форс ва Эронга қилган юришдаги жанги” деб номланади. Асар 1628 йилда номаълум рассом томонидан ишланган. Суратда айни жанг манзараси тасвирланган. Воқеа денгиз ёки дарё ёқасидаги жангда рўй берган. Ҳар қалай жой текис водийдан кўра тоғлиқ жойга яқин. Уни сувратнинг юқори қисмида тасвирланган тепаликлар тасвиридан билса бўлади. 81- расм.
Тасвирдан суратнинг чап томонидаги лашкарларнинг ўнг томондагилардан қўллари баланд келаётганлигидан билса бўлади. Чунки чап томондаги лашкарларнинг деярли барчаси ҳужумкорона руҳда тасвирланган бўлса, ўнг томондагилар марказдаги оқ отли жангчини ҳисобга олмаганда қочмоқдалар. Ўнг томондагилардан бир нечталари ерда ўлиб ётибди. Сувратнинг чап пастки бурчагида қўллари бойланган икки асир тасвири ҳам бор.
Сувратнинг юқори қисмида ишланган табиат кўриниши-сув, дарахтлар манзараси ҳаётий кўринишларда тасвирланган. Асар композицияси ва ранглари мавзуни енгил ўқилишига ва тушунарли бўлишига ёрдам берган.
Сувратдан ўша даврнинг жанг қилишда ишлатиладиган қуроллари найза, қилич, камон, кийимлари ҳақида ҳам маълумотлар олса бўлади.
Энди “Зафарнома”да акс эттирилган миниатюра “Темур Самарқанд атрофидаги зиёфатда” номли сувратни таҳлили орқали қуйидагиларни билим олиш мумкин. 82- расм.
-суратдаги воқеа шаҳар чеккасида рўй бераётганлигини .
-Амир Темур сувратни қайси жойида тасвирланганлиги
-сувратда зиёфат тасвирланганлигини.
-асар композицияси.
-асарда қандай ранглар кўпроқ ишлатилганлиги.
-сувратдаги воқеа йилнинг қайси фаслида содир бўлганлиги.
Европада уйғониш даврининг буюк рассомлдаридан бири бўлган Рембрандт Ван Рейннинг ҳам Амир Темур образига ўз эътиборини қаратганлигини ҳам алоҳида қайд этиб ўтиш жоиздир. Рассом томонидан ишланган қаламтасвирда соҳибқирон қабули акс эттирилган. Унинг рангтасвири йўқ. Айрим мутахассислар мазкур ишни рассомнинг Шарқ мавзусидаги рангтасвир асари учун эскиз бўлса керак деб ҳисоблайдилар. Афсуски, Рембрандтнинг мазмунан бу мавзуга яқинлашадиган асари йўқ. 83-расм.
“Зафарнома”да тасвирланган диний йўналишдаги суратлардан бири “Темурнинг диний мубоҳасада енгиши” деб номланади.-расм. Ундаги чиройли боғдаги бино ичидаги супада ўтказилаётган мунозара тасвирланган. Буни супада ўтирган Темур ва оқсоқол чол, атрофдаги воқеага қулоқ тутиб ўтирган кишиларнинг ҳолатларидан билса бўлади. Воқеа Амир Темурга қарашли бино ичида рўй бераётганлиги эҳтимолдан ҳоли эмас. Чунки бу уй ичи ниҳоятда юқори савияда ишланган нақшлар билан безатилган.
Соҳибқирон образини яратиш ҳозирги ўзбек рассомлари ижодида ҳам катта ўрин тутади. Ана шундай муваффақиятли ишлар қаторига М.Набиевнинг “Амир Темур портрети”, И.Жабборовнинг Тошкентдаги Амир Темур майдонига ўрнатилган Амир Темур ёдгорлик ҳайкалини киритиш мумкин.
Абдулла Хотифийнинг “Темурнома” асарига ишланган “Темур қабулида”, ХY асрда номаълум рассоми томонидан ишланган “Темур портрети” суврати ҳам бор.
Амир Темурни кўпроқ миллатпарвар, ватанпарвар, адолатпарвар, муруватли олижаноб инсон эканлигини алоҳида қайд этиш лозим. Бу фикрларни Амир Темур томонидан Ватанни Чингизхон босқинчилари томонидан бутунлай озод қилиниши, Амир Темур ўғитларидан ҳам билса бўлади.
Соҳибқирон ҳаёти барча учун намуна бўлиши ва шундай буюк бобокалонимиз борлигидан фахрланишимиз лозим.