Ращим щасанов

3-БОБ
қАДИМГИ ДУНЁ ТАСВИРИЙ САНЪАТИДАН ЛАВҲАЛАР

Тасвирий санъат асосларини ўрганиш нафақат унинг назарияси, хозирги аҳволи ва келажаги, балки унинг энг қадимги тарихи, пайдо бўлиши, шаклланиши ҳамда ривожланиши ҳақида хеч бўлмаганда элементар тарзда бўлса ҳам билишликни тақозо этади.

Санъат тарихида тасвирий санъатнинг шаклланиши уч даврга бўлинади:
1. Ибтидоий жамоа санъати. 2. қадимги Шарқ санъати. 3. Антик дунё санъати.
Ибтидоий жамоа санъати ўз ичига дунёнинг турли бурчакларида пайдо бўлган палеолит, мезалит, неолит, бронза, темир асрларини қамраб олади. қадимги Шарқ санъати эса қадимги Миср санъати, Олд Осиё санъатидан ташкил топади.
Жахон санъати тарихида катта ўринни эгаллайдиган Антик дунё санъати Эгей санъати, Юнонистон санъати, Этруди санъати, Рим санъати каби қисмлардан ташкил топади.
Ибтидоий жамоа даврида тахминан 35 аср аввал ер шарининг деярли барча бурчакларида тошларга, ғор деворларига қушлар, хайвонлар, одам тасвирлари туширилган. Улар санъат даражасидаги расмлар бўлмасада, лекин тасвирий санъатни шаклланишига асос бўлган. Буғу тасвири палеолит даврида яратилган бўлиб, у Франциянинг Фон-де-гом ғоридан топилган. 31-расм. Пода тасвири туширилган расм Неолит даврига хос бўлиб, у Саҳаранинг Тассили туманидаги тошга бўёқ билан ишланган. Бундай тасвирлар дунёнинг барча бурчакларидан, шу қатори Ўзбекистон худудидан ҳам топилган. 32-расм.
Жахон тасвирий санъатининг тарихи ибтидоий жамоа давридан бошланади унинг санъат даражасида шаклланиши қадимги Шарқ, аниқроғи қадимги Миср, Олд Осиё санъатида кўзга ташланади.
қадимги Мисрда эрамиздан аввалги 28.000 йил бурун яратилган хайкаллар ҳам мавжуд. Унда Миср хукмдорларидан Жосернинг тахтада ўтирган кўриниши акс этдирилган. Мазкур хайкал боши одам танаси шер шаклида бўлиб, узунлиги 60 метрни ташкил этади. Бундай юксак бадиий савиядаги асарлар эрамиздан аввалги 28-1 асрларда кўплаб яратилган бўлиб, у жахон тарихида Шарқ цивилизациянинг маркази бўлганлигидан дарак беради. 33-расм Ўша давр тасвирий санъатида юмалоқ хайкаллар билан бир қаторда рельефлар, деворий монументал ва дастгоҳли сувратлар учрайди.
Тасвирий санъатининг юксак намуналари Олди Осиё яъни Ефрат ва Тигр дарёси оралиғидаги давлатлар Вавилон, Ассирия, Эрон, Ироқ ва уларга ёндош мамлакатлар санъатида учрайди. 34-расм.
“Икки дарё” оралиғи санъатида юксак бадиий савияда асарлар яратилган бўлиб, улар эрамиздан аввалги 23-1 асрларга тўғри келади. Улар қаторига “қадимги Саргон боши” хайкалини киритиш мумкин. У эрамиздан 2300 йил аввал яратилган деб тахмин қилинади. Эрамиздан аввалги 1-асрда яратилган “Шеду” (қанотли одам-хўкиз) хайкали ҳам ана шундай хайкаллар қаторига киради. 35-расм.
Ассирия санъатига доир Калх саройига ишланган рельефда шер ови тасвири берилса, “Ҳаёт дарахти”номли рельефда бургут бошли худо акс этдирилган. 36-расм.
Жахон тасвирий санъатининг ривожида Антик дунё санъати катта ўринни эгаллайди. Антик дунё санъатининг дурдоналарини эрамиздан аввалги 16.000 йил бурунги Юнонистоннинг Эгей санъатида, аниқроғи Крит, Мелас, Фера ороллари санъатида кўриш мумкин. “Юриб кетаётган шахзода” номли рельеф Эгей санъатига оид бўлиб, эрамиздан аввалги 16-асрда яратилган деб тахмин қилинади. 37-расм.
Антик дунё санъатида Юнонистоннинг эрамиздан аввалги 11-1 асрлардаги тасвирий санъати катта ва муҳим ўринни эгаллаб, у жахон маданиятини тараққиётига ўзининг улкан хиссасини қўшди. Юнон санъатининг ёрқин намунасини эрамиздан аввал 1 асрда яратилган “Ваза безакчиси Клитий ва кулол Эрготим” номли (бир рангда тасвирланган) композицияда кўриш мумкин. 38-расм.
қадимги Юнонистон санъатида мукаммал одам хайкалини яратиш унинг пластик анатомияси, уларни ҳаракатда тасвирлаш муаммоси билан ўша даврнинг кўпчилик хайкалтарош ва рассомлари шуғулланардилар. Натижада гўзаллик худоси Афродита, шунингдек
Апполон хайкалларининг бир неча нусхалари яратилди. Уларда идеал эркак образлари ифода этилди. 39-расм. Бундай ишларда идеал одам қиёфасини ва унинг қисмларининг шакллари, ўлчовлари, ўлчов нисбатлари ниҳоятда аниқлик билан тасвирланди.
Натижада Афродитанинг Киндли, Милослик, киндлик Нимфейонали, Киренли, Медийли нусхалари яратилди. 40-расм.
Юнон санъатида эрамиздан аввалги 1-асрда яратилган асарлардан яна бири Апполлон Белведерский бўлиб, унда каромат кўрсатувчи, санъат хомийси ва одамларга шифо бағишловчи олимп худоси тасвирланади. Шунингдек Антик дунё санъатида Дреросли Аполлон, Вейли Аполлон, Саурокотонли Аполлон, Аполлон Тенейский каби хайкаллар учрайди. 41-расм.
Юнонистон тасвирий санъатида худолар образини яратиш асосий ўринни эгаллаган. Гўзаллик худоси, уруш худоси, тинчлик худоси, ёмғир худоси, ой худоси, олимп худоси кабилар шулар жумласидандир. Шунингдек унда афсонавий, спорт мавзуларида ҳам кўплаб асарлар яратилди. Бундай асарларда кентаврлар, тритонлар, тифонлар, сфинкслар, грифонлар юксак маҳорат билан тасвирланади.
Антик дунё тарихида эллинизм санъати алоҳида ўринни тутади. Эллинизм санъати деганда Македония, Юнонистон, Ўрта денгиз, Осиё, қора денгиз атрофларидаги давлатлар санъати тушунилади ва у эрамиздан аввалги 4-1 асрларда ривож топди. Бу санъатнинг ёрқин намуналари қаторига Милосли Афродита, “Нимфейонали Афродита”, “Киренли Афродита” хайкалларини, Филоскеннинг “Искандар (Александр)нинг Дари билан жанги” номли мозаикаси, “Эллин подшосининг портрети”, “Ўлаётган жангчи”, Персей ва Андромеда” деворий суврат (фреска)ларни киритиш мумкин. 42-расм.
Антик дунё тарихида Рим санъати ўзининг кўлами ва салоҳияти жиҳатдан асосий ўринни эгаллайди. У эрамиздан аввалги ва эрамизнинг 5-асрларида шиддатли тараққиёт даврини бошдан кечириб жахоннинг кўпгина мамлакатлари санъатига самарали таъсир кўрсатди. У асосан Юнонистон санъати билан боғлиқ ҳолда ривожланди. Лекин у Юнон санъатига кўр-кўрона эргашиб эмас, балки мустақил ўз йўлига эга бўлди. Рим тасвирий санъатида ҳам кўпроқ худолар, афсонавий қахрамонлар, атлетлар образлари тасвирланди.
Рим тасвирий санъатида дастгоҳли рангтасвир сувратларини яратиш эрта бошланган. Деворий безакли рангтасвир ишлаш эса ниҳоятда кенг тарқалди.
Эрамиздан аввалги ва эрамизнинг 6-5 асрларда Рим хайкалтарошлигида рельефли декоратив фризлар яратиш кенг ривож топди. Чунки ўша даврларда вафот этган шахсларнинг бюстларини ишлаш одат тусига кирган бўлиб, улар унча катта бўлмаган ўлчовда тайёрланган.
Рим рангтасвирида жанг лавҳаларини тасвирлаш айниқса римликларнинг бошқа мамлакатларга юришлари ва ғалабаларини тасвирлаш зарур бўлган.
Рим империяси даврида айниқса Юлий Цезар, Октавиан, Август, Антонийлар династияси мамлакатга императорлик қилган вақтларда уларни ва оила аъзоларининг портретлари, хайкалларини уларнинг қилган жанг ва ғалабаларини дастгоҳли ва монументал асарларда акс этдириш кенг тус олган.
Рим санъатининг юксак намуналарини “Август ўз аёнлари билан”, “Ёмғир худоси”, “Вилла Андриана”, “Римликларни ёввойилар билан жанги” рельефлари, “Магистрант хайкали”, “Генерални Дионис билан тортишуви” номли мозаикаларда кўриш мумкин. 43-расм. Бундай асарларда рим хайкалтарош ва рассомлари,им императорларининг ҳаёти, афсонавий воқеа ва кўринишлар, жанг лавҳалари, айрим шахсларнинг портрет-бюстларини акс этдирар эдилар. Уларнинг кўпчилиги ибодатхоналар учун тайёрланар эди.
Жахон тасвирий санъати тарихида қадимги Шарқ ва Европа санъати, унинг тараққиётида ўзининг мислсиз катта хиссасини қўшди ва у ҳамма даврларда жахоннинг барча мамлакатларининг ижодкорларига намуна бўлиб келмоқда.