Raqamli pedagogika: holati va rivojlanish istiqbollari

 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Mengliyev Sh. Multimedia vositalari va ulardan foydalanish. 2014. tami.uz 
2.
Begimqulov U.Sh. Pedagogik ta’limda axborot texnologiyalaridan 
foydalanish muammolari va istiqbollari. “Infocom.uz” jur. № 3, 2006 
3.
Begimqulov U.Sh. Zamonaviy axborot texnologiyalari muhitida pedagogik 
ta’limni tashkil etish. “Pedagogik ta’lim” jur, № 1, 2004. 
ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ (“ИНФОРМАТИКА” МУТАХАССИСЛИГИ) 
БАКАЛАВРЛАРИ УЧУН ИНФОРМАТИКА ЎҚИТИШ 
МЕТОДИКАСИДАГИ КОГНИТИВ СТРАТЕГИЯЛАР
M.E.MAMARAJABOV, TDPU. 
K.K.KUDRATOV, UZPFITI DOKTORANTI 
Педагогик таълим баклаврлари учун уларнинг когнитив стратегиясини 
ривожлантиришга ёрдам берувчи информатика ўқитиш методикасини амалга 
ошириш қараб чиқилган. Тармоқ ҳамжамиятининг таълим имкониятлари, 
педагогик хусусиятлари ва ундаги ўқув лойиҳаларини амалга ошириш хусусияти 
тавсифланади. 

---

Raqamli pedagogika: holati va rivojlanish istiqbollari
 
244 
Калит сўзлар
: когнитив стратегиялар, гурухда ишлаш, лойиха фаолияти, 
тармоқ ҳамжамияти, таълим тармоқ ҳамжамияти,бўлажак информатика 
ўқитувчилари. 
Глобал ахборот жамиятининг инсоният эволюциясининг янги босқичи 
сифатида шаклланиши замонавий инсоннинг таълим манфаатлари соҳасида 
ўзига хос аксини топмоқда. Масофавий таълим ғоясига турли шакл ва 
даражалардаги намоён бўлишининг мазмунли ва асосли қизиқишни таълим 
хизматлари бозорининг реал талабига ўз вақтида жавоб бериш деб ҳисоблаш 
мумкин. Замонавий таълимни глобал ахборотлаштириш шароитида юз бераётган 
ўзгаришлар танқидий, ижодий ва маҳсулдор фикрлайдиган, фойдали 
маълумотларни танлаш, қайта ишлаш ва ҳаётда ва касбий муҳим муаммоларни 
ҳал қилишда қўллашга қодир шахсни шакллантириш зарурлигини белгилаб 
беради.
Белгиланган талаблар, олий маълумотнинг когнитив ривожлантириш ва 
инсон томонидан ахборот муҳити билан янада самарали ишлашга имкон берувчи 
асосий когнитив стратегияларини ўзлаштиришга йўналтириш зарурлигини 
белгилайди, Ушбу позициялар асосида биз идрок этиш, таффаккур, билиш, 
тушунтириш ва тушуниш жараёнларини ўз ичига олган педагогик таълим 
бакалаврлари (“информатика” йўналиши) ўртасида когнитив стратегияларни 
ишлаб чиқишга ёрдам берадиган, бевосита маълумотни қайта ишлашга ва 
хотирада сақлаш ва олишни таъминлашга қаратилган педагогик шарт-
шароитларни ташкил этиш имкониятларини кўриб чиқамиз. 
М.Е. Бершадский ўз тадқиқотларида “когнитив” атамаси инсоннинг билиш 
фаолиятини атрофдаги мухит билан ахборот алмашинуви жараёни нуқтаи 
назаридан тавсифлаган. Генетик эпистемология муаллифи Ж. Пиаже 
назариясига биноан, ўрганиш субъект ва унинг атроф-муҳитининг ўзаро таъсири 
натижасидир. Мавжуд вазиятда бир қатор стимулларга дуч келган субъект пайдо 
бўлган стимулларни изоҳлаш учун маълум когнитив структурани 
фаоллаштиради. Ж. Пиаже назариясида когнитив структура тушунчаси олинган 
маълумотларни тизимлаштиришнинг (ташкил этишнинг) якуний натижалари 
билан ўзаро боғлиқдир. 
Когнитив тузилиш бирлигини белгилаш учун Ж. Пиаже схема 
тушунчасини тақдим этди. Схема “вазиятлар синфи учун хатти-ҳаракатларнинг 
инвариант ташкил этилишидир" . Ж. Пиаже учун. ўқитиш, яъни амаллар 
схемасини ривожлантириш - бу субъект ва унинг муҳити орасидаги мувозанатни 

---

Raqamli pedagogika: holati va rivojlanish istiqbollari
 
245 
топишнинг ўзига хос динамик жараёни. Мувозанат жараёни қарама-қарши 
йўналтирилган ассимиляция ва аккомодация каби иккита жараёндан иборат. 
Aссимиляция – субъектнинг янги маълумотни тушуниш учун етарли 
бўлган мавжуд схемаларга шу маълумотни киритиш учун қўлланиладиган 
жараён. Бу шуни англатадики, субъект янги вазиятга дуч келганда, уни тан 
олишга ёки мавжуд ҳаракатлар схемасидан фойдаланган ҳолда унга муносабат 
билдиришга интилади. Натижада, схема сезиларли ўзгаришларга дуч келмайди, 
лекин у янги тажрибаларни ва вазиятга муносабат билдириш натижаларини ўз 
ичига олган ҳолда катталашади. 
Аккомодация – бу мавжуд схемаларда умуман тушунарсиз бўладиган янги 
маълумотларни тушуниш учун субъектнинг мавжуд схемасини ўзгартириш учун 
ишлатиладиган жараён. Мавжуд амаллар схемалари янги вазиятни хал этиш 
учун етарли бўлмагани учун янги тажрибани орттираётган субъект мавжуд 
схемани шундай ўзгартирадики, элементларни (ўқув объектларини) янги 
вазиятга қўллаш мумкин бўлади. Ж. Пиаже фикрига кўра, когнитив ривожланиш 
ассимиляция ва аккомодациянинг ўзаро таъсирида таркибий ва функционал 
мувозанат билан тартибга солинади аниқланади. 
Швейцария психологлари В. Дуаз ва Г. Муни тажрибада шуни кўрсатдиларки,
когнитив ривожланиш таркибида ижтимоий қоидалар ва ижтимоий когнитив 
зиддиятлар мавжуд бўлган жамоавий фаолиятни ташкил этиш билан
рағбатлантириши мумкин. Ижтимоий когнитив зиддиятлар, ижтимоий таъсир 
ўтказиш жараёнида пайдо бўлади, бу субъектни ўз ҳаракатларини бошқаларнинг 
ҳаракатлари билан мувофиқлаштиришга мажбур қилади, уни марказлашув 
жараёнига жалб қилади, бу эса унинг нуқтаи назари ва шерикларининг фикри 
ўртасидаги зиддиятга олиб келади. Шунга ўхшаш шароитларда, бундай турли 
хил 
қарашларнинг 
мавжудлиги 
уларни 
янги 
мураккаб 
ечимдаги 
мувофиқлаштиришни осонлаштириши ва алоҳида ажратилган усуллардан кўра 
вазиятга кўпроқ мослашиши мумкин. Ушбу зиддият субъектни биргаликда 
амалга оширилган мувофиқлаштириш асосида ақлий фаолият структурасини 
когнитив равишда қайта қуришга ундайди. 
В.A. Сластениннинг таъкидлашича, когнитив фаолият “бу ҳиссий идрок, 
назарий фикрлаш ва амалий фаолиятнинг бирлиги. У ҳаётнинг ҳар бир 
поғонасида, 
ўқувчиларнинг 
барча 
фаолият 
турлари 
ва 
ижтимоий 
муносабатларида, шунингдек, тажриба ўтказиш, лойиҳалаш, тадқиқот 

---

Raqamli pedagogika: holati va rivojlanish istiqbollari
 
246 
муаммоларини ҳал қилиш каби ўқув жараёнида турли предметли – амалий
ҳаракатларни бажариш орқали амалга оширилади.
Ўқувчиларнинг ўзаро ҳамкорлигини ўз ичига олган интерактив тадбирлар 
уларнинг билимларини ривожлантиришга ёрдам беради. Гуруҳ фаолияти орқали 
янги билим ва кўникмаларни 
эгаллаш, ўқитиш технологияларини 
такомиллаштириш ва когнитив стратегияларни(фикрлаш, ижодкорлик, идрок ва 
ҳк) ишлаб чиқиш мумкин. Илмий ва психологик – педагогик адабиётларни 
таҳлил қилиш, бир ёки бир қатор муаммоларни ҳал қилишни ўз ичига олган ва 
олинган билимларни жамоада амалда қўллаш имкониятларини назарда тутувчи 
талабаларнинг когнитив стратегиясини ишлаб чиқишга ўз билимларини 
мустақил равишда қуриш ва ахборот маконида ҳаракат қилиш қобилиятини 
ривожлантиришга йўналтирилган лойиҳа фаолиятини аниқлаш имконини 
беради. 
Юқорида ёдга олинган иккала муаллифлархам когнитив жараёнлар ва 
гурух иштирокчиларининг масаланинг қийинлигига нисбатан ривожланишининг 
когнитив даражаси орасидаги боғланишларни ўрганиб чиқишди ва лойихали 
ўқитиш стратегиясида гурухларни яратишда эътиборга олиниши керак бўлган 
қуйидаги холатларни келтиришган.
1.
Шериклар масаланинг қийинлиги билан таққослаганда нисбатан паст 
тахминан бир хил когнитив ривожланиш даражасига эга. Бундай ҳолда, 
хамкорларнинг 
ечимнинг 
турли 
хил 
стратегияларни 
мувофиқлаштиришда пайдо бўладиган ижтимоий – когнитив зиддият 
эҳтимоли жуда кичик, шунинг учун когнитив тараққиёт деярли мавжуд 
эмас. Бизнинг фикримизча, ижтимоий – когнитив зиддиятнинг йўқлиги, 
эҳтимол шериклар ўртасида ечим стратегиясининг етишмаслиги билан 
боғлиқ. Масаланинг қийинлиги билан таққослаганда уларнинг когнитив 
ривожланиш даражаси паст бўлганлиги сабабли, таклиф этилган 
масалпа уларнинг яқин ривожланиш зонасида эмаслигини англатади. 
Яқин ривожланиш зонаси “катталар ёрдамида, раҳбарлик остида 
масалаларни ечиш даражаси ва мустақил фаолиятда мавжуд бўлган 
муаммоларни ҳал қилиш даражаси ўртасидаги фарқ” билан 
белгиланади.
2.
Aгар гуруҳ аъзолари масаланинг қийнлиги билан таққослаганда ўртача 
билим ривожланиш даражасига эга бўлса, унда улар турли хил 
ўзгарувчан стратегиялардан фойдаланадилар, иккиланишга, шубҳаларга 

---

Raqamli pedagogika: holati va rivojlanish istiqbollari
 
247 
дуч келишади. Бундай ҳолда, ижтимоий – когнитив зиддият эҳтимоли 
юқорироқ бўлади ва шунинг учун индивидуал ишларга қараганда 
гуруҳли вазиятларда яхши натижаларга эришилади. Ҳар икки шерик 
учун ҳам ўзаро таъсир ўзаро манфаатлидир. 
3.
Aгар гуруҳ аъзосининг когнитив ривожланиш даражаси паст бўлса ва 
унинг шеригиники юқори бўлса, унда биргаликдаги иш натижаси яхши 
бўлади, аммо бу ҳолда гуруҳнинг биринчи аъзоси олдинга силжимайди. 
Бунинг сабаби иккала мулоҳаза, хулосалар ўртасидаги сезиларли 
когнитив фарқларга боғлиқ. Когнитив ривожланиш даражаси юқори 
бўлган гуруҳ аъзоси ўзаро алоқада ҳукмронлик қилади, муаммони ҳал 
қилиш учун ўз стратегиясини юклайди, лекин шу билан бирга шерикга 
масалани ечиш усулларини тушунтиришга интилмайди. 
4.
Aгар гуруҳ аъзосининг когнитив ривожланиш даражаси паст бўлса ва 
шеригиники ўртача бўлса, унда иккала шерик ҳам биргаликда ишлаш 
натижасида ривожланади. Когнитив ривожланиш даражаси паст бўлган 
гуруҳ аъзоси олдинга силжийди, чунки шериги катта иккиланишларга, 
шубҳаларга дуч келади, кўпинча муаммоли саволларни муҳокама 
қилади, когнитив ривожланиш даражаси паст бўлган гуруҳ аъзосига 
ўзини намоён қилиш ва баъзи қарорларни қабул қилиш имкониятини 
беради. Шериклар ўртасида ижтимоий – когнитив зиддиятлар юзага 
келади, улар когнитив ривожланиш даражаси паст бўлган гуруҳ 
аъзосида икки томонлама хабардорликни келтириб чиқаради. У ўз 
жавоб бериш тизимининг қўйилган масалага мос эмаслигини, 
шунингдек, марказсизланишни келтириб чиқарадиган алтернативалар 
мавжудлигини ва янги ечимларни излаш заруриятини тушунади. 
Ҳар қандай лойиҳанинг муҳим характеристикаси бу шахсий ички 
мотивнинг мавжудлиги. Талабалар ўзлари учун қизиқ бўлмаган лойиҳа 
топшириқларини бажаришга мажбур бўладиган вазият, лойиҳа асосида ўқитиш 
стратегиясига ҳеч қандай алоқаси йўқ. Лойихани бажаришда ички мотивациядан 
ташқари, лойиҳадаги тадқиқот предмети билан боғлиқ ташқи мотивация ҳам 
бўлиши керак. Мотивация лойиҳанинг биринчи босқичида пайдо бўлиши керак: 
лойиҳада ҳал қилиниши амалга оширилиши керак бўлган масала ёки вазиятни 
белгилаш. Шахсий тажриба шуни кўрсатадики, лойиҳани амалга оширишда 
масала қўйиш ўқувчилар учун қийин босқич ҳисобланади. Ушбу босқичда 

---

Raqamli pedagogika: holati va rivojlanish istiqbollari
 
248 
қийинчиликларни бартараф этиш учун биз масалани шакллантириш учун иккита 
амалиётдан фойдаланишни таклиф этамиз, уларни анъанавий равишда “муайян 
вазиятлардан предметли татбиқ этишгача” ва “предметли қўлланилишидан аниқ 
вазиятларга қадар" деб аташ мумкин. 
Биринчи амалиётдан фойдаланилган ҳолда, ўқитувчи муайян вазиятни 
шакллантиради. Ўқитувчи (мустақил равишда ёки талабалар билан биргаликда) 
тузилган вазиятдан имкон қадар кўпроқ муаммоли масалаларни тузади. Шунда
уларнинг қайси бири ўрганилаётган предмет соҳасидаги усул ва воситалар 
ёрдамида ечилиши мумкинлиги аниқланади. Иккинчи амалиётни қўллаш 
лойиҳанинг ҳар бир фан интизоми таркибидаги муаммоли масалага асосланади. 
Аниқланган 
муаммоли 
масалалар 
орасидан 
фақат 
ўқувчиларни 
қизиқтирадиганлари танланади (одатда бундай масалалар маълум кундалик 
вазиятларда ҳал қилинади). Муаммоли масала когнитив тўсиқ шаклида пайдо 
бўлади ва тўсиқни енгиб ўтиш ва лойиҳани амалга оширишда когнитив 
стратегияларни амалга ошириш мажбурияти муаммони ҳал қилиш соҳасини 
белгилайди. Тўсиқни енгиб ўтиш учун маълум ресурсларга (шахсий, жамоавий, 
ҳужжатли ва ҳк) кириш зарур. Лойихалар усули хар доим ўқувчилар томонидан 
бирор муаммо масалани ечишни назарда тутади, бу эса “бир томондан 
ўқитишнинг турли усуллари ва воситилари тўпламини қўллаш, бошқа томондан 
– турли фан сохаларидан билимлар ва малакалар интеграцияси зарурияти” 
олдиндан назарда тутган.
Шундай 
қилиб, 
педагогик 
таълим 
бакалаврларида 
когнитив 
стратегияларини шакллантириш ва ривожлантириш бўйича информатика 
ўқитишнинг умумий моделини амалга ошириш методикаси расмда 
кўрсатилганидек тақдим этилиши мумкин.
Ўқув жараёнида ўқувчиларнинг хамкорлиги ғояси “таълим хамжамияти” 
тушунчасида ўз мужассамлигини топди. Юқорида айтилганларга асосланиб, 
бизнинг тадқиқотимизнинг мақсади - педагогик таълим бакалаврлари ўртасида 
когнитив стратегияларни шакллантириш ва ривожлантириш учун қулай бўлган 
ўқитишни ташкил этиш шакли сифатида тармоқ ҳамжамияти таълим 
имкониятларини асослашдан иборат. Кейинчалик, хамжамият деганда умумий 
манфаатлар ёки мақсадлар атрофида бирлашган одамлар гуруҳи тушунилади. 
Ҳамамиятни шакллантириш учун одамлар гуруҳини қуйидаги тамойиллар 
асосида "бирлаштириш" керак:

---

Raqamli pedagogika: holati va rivojlanish istiqbollari
 
249 
1) ҳамжамиятнинг барча аъзолари учун умумий мақсад;
2) хар бир аъзода ҳамжамиятга тегишлилик ҳиссининг мажудлиги;
3) ҳамжамият аъзолари ўртасида машғулотлар, ўзаро таъсир қоидалари ва 
қонунлари, умумий қадриятлар, микро маданиятнинг тақсимланиши; 
4) умумий тарих (ҳамжамият маълум вақт оралиғида фаолият олиб боради).