Raqamlarda poetik ma`no va mantiq. A. Navoiy lirikasida raqamlar hissiyot belgisi a. Navoiy she`riyatida ramziy raqamlar talqini

X U L O S A

Odam farzandlari aql-idroki, tafakkur va xayolotining muhim bir unsuri sifatida raqamlar ham badiiy adabiyotdan o`ziga xos o`rin egallagan bo`lib, bu hodisa uzoq tarixga ega. Shuning uchun xuddi o`zbek xalq og`zaki ijodiyotidagidek, mumtoz adabiyotimizda ham bir qancha raqamlar faol qo`llanilgan. Shuni alohida qayd qilish kerakki, raqam ramzlaridan foydalanish va ular orqali muayyan bir ma`noni ifodalash muhim bir an`anaga aylangan hamda ijodkor mahoratini ma`lum ma`noda sinovdan o`tkazgan desak, xato qilmagan bo`lamiz. Bunday an`ana nafaqat XII-XV asrlar adabiyotida, balki undan keyingi davrda qalam tebratgan ijodkor tajribasida ham davom ettirildi. Masalan, Muhammad Ro`zo Ogahiy o`z ruboiylaridan birida raqamlarning shunday tizimini keltiradi:

O`n aql, to`qqiz sipeshru sakkiz jannat,
Ham yetti muniri axtaru ham olti jihat,
Ham besh hisu to`rt unsuru uch mavlad,
Ham ikki jahon bir senga aylar xizmat.

Ushbu misralarda birdan o`ngacha bo`lgan raqamlar zamiridagi ma`no-mohiyat orqali shoir maqsadi yoritilgan. Sharq adabiyotida raqamdan foydalanish tajribasi mifologiya, do`n, urf-odat, marosim va tasavvuf ta`limoti bilan bevosita bog`liqdirki, biz o`z ishimizda masalani ana shu uyg`unlikka tayangan holda yoritishga harakat qildik. Shuning uchun oddiy bir raqam zamirida yoki unga ramziy mazmun singdirilganda u poetik timsolga o`xshab juda chuqur va xilma-xil haqiqatlarni ifodalashga xizmat ettirilganligi ravshanlashadi. Shu ma`noda tasavvuf ta`limotiga tayanishga alohida ehtiyoj sezilganligini ham ta`kidlab o`tish joiz.

Birinchidan, raqamlardan u yoki bu maqsadda foydalanish ijod tajribasidagi jo`n yoki oddiy ishlardan emas, albatta. Chunki har qanday raqam asar matni tarkibida aniq bir g`oyaviy, badiiy, ramziy vazifani bajarmasa, u o`zining mavjudligini to`la-tikis oqlay olmaydi. Mumtoz adabiyot vakillari tomonidan qo`llanilgan raqamlar hamma payt va hamma holatlarda ham yangi fikr yoki mazmun ifodasi uchun xizmat ettirilgan, deb bo`lmaydi. Zero, adabiyotdagi an`anaviylik qonun-qoidalari va talablari mohiyat e`tibori bilan raqamlarning an`anavo`ylashuviga sabab bo`lgan. Masalan, 1, 3, 5, 7 kabi raqamlar vositasida ilgari surilgan ramziy-majoziy haqiqatlar ifodasidagi yaqinlik va o`xshashlikning boisi, bizningcha, ana shundadir.