Rangli va qora

7.3. OLTIN VA KUMUSH MINERALLARI 
Kimyoviy inertligi tufayli oltin rudalarda asosan tug’ma metall holida 
uchraydi. Sof oltin zarrachalarining kimyoviy tarkibi keng chegarada o’zgarib 
turadi, lekin hamisha miqdor jihatdan oltin ustun turadi. Sof oltindagi tipik 
qo’shimchalar – kumush, mis, temir, oz miqdorda marg’umish (mishyak), tellur, 
selen va boshqa elementardir. 
Sof metall zarrachalaridagi oltinning miqdori 75-90 %, undan tashqari 
kumush 1-10 %, temir va mis 1% gacha. 
Kimyoviy birikma hisoblanuvchi oltinning minerallaridan – telluridlar 
mavjud. Oltin telluridlarda kuyidagi birikmalar holatida uchraydi: AuAgTe
4
– 
silvinit; AuAgTe
2
– krennerit; Au
3
AgTe
2
– pettsit. 
Oltinning asosiy minerallari va ulardagi oltinning miqdori 7.1 – jadvalda 
keltirilgan: 
7.1 – jadval.
Oltinning asosiy minerallari 
Oltinning minerallari 
Oltinning miqdori, % 
Tug’ma oltin 
90-100 
Elektrum 
70-90 
Kyustelit 
30-70 
Telluridlar: 
kalaverit 
pettsit 
silvinit 
43,6 
25,4 
24,2 
Antimonitlar: 
aurostibit 
46,4 
Oltinning ma’lum minerallaridan, sanoatda ahamiyatga bo’lgani, tug’ma 
oltindir, qolgan minerallar esa kam uchraydi. Rudalarda sof oltin ma’lum shaklga 
ega bo’lmagan hilma-hil ko’rinishda uchrashi mumkin (ilgak simon, sim, dona 
simon, tanga simon). 
Sof oltin zarrachalarining o’lchami keng chegarada o’zgarib, mikroskop 
ostida ko’rinadigan juda kichik zarrachalardan tortib, 10-100 kg li gigant yombi 
holida ham uchrashi mumkin. 
Oltin zarrachalarning kattaligi uning eng asosiy texnologik xossalaridan biri 
hisoblanadi, chunki unga asoslanib oltinni rudalardan ajratib olishda qaysi bir 
texnologik jarayonlarni tanlash yotadi.
Oltinning kattalik o’lchamlari kuyidagi ko’rsatgichlar bilan belgilanadi: yirik 
oltin + 70 mkm, mayda oltin – 70 mkm, mayin zarrachali oltin – 1 mkm.

---

148 
Tarkibida oltin mavjud rudalarni qayta ishlashning texnologik sxemasi 
hilma-hilligi bilan ajralib turadi. Qaysi bir sxema tanlash juda ko’p omillarga 
bog’liq, ularning asosiylari: rudadagi oltinning tavsifi, rudanning dastlabki 
kattaligi, rudaning moddiy tarkibi, rudada oltindan tashqari kimmatbaho 
komponentlarning mavjudligi, qayta ishlash texnologiyasini murakkablashtiruvchi 
komponentlarning mavjudligi va h.k. 
Rudadan oltinni ajratib olishning texnologik jarayonlariga tayyorlov 
(maydalash, yanchish), boyitish (gravitasion boyitish, flotasion boyitish) va 
metallurgik jarayonlar (amalgamasiya, sianlash, sorbsion tanlab eritish, desorbsiya,
rux kukini bilan cho’ktirish (sementasiya), elektrcho’ktirish) kiradi. 
Tanlangan texnologik sxema oltinni rudadan yuqori darajada ajratib olishni, 
hom ashyoni kompleks ravishda ishlatilishini, moddiy, energetik va mehnat 
resurslarining kam miqdorda sarflanishini, sanoat chichiqindilari bilan atrof-
muhitni eng kam miqdorda ifloslantirishini ta’minlash kerak. 
Oltin saralash korxonalarning ohirgi mahsuloti homaki oltin yoki oltinga boy 
cho’kma hisoblanadi. Bu mahsulotlarni keyingi qayta ishlanishi mahsus affinaj 
zavodlarida yuqori tozalikdagi oltin olish bilan amalga oshiriladi.
Oltinni rudalardan turli usullarda ajratib olishning keng tarqalgan texnologik 
sxemalari 7.1- rasmda keltirilgan. 
Kumushning minerallaridan kuyidagi birikmalar mavjud: 
6)
Kerargirit AgCl minerali oksidlangan rudalarda uchraydi . 
2) Argentit yoki kumush yaltirogi-AgS sulfidli rudalarda uchraydi, kupincha 
tarkibida Su
2
S bo’ladi . 
3) Getit Ag
2
Te minerali gidrotermal konlarida uchraydi. 
4) Surma –kumush , mishyak-kumush sulfidli minerallari: stefanit 5Ag
2
S x 
Sb
2
S, pirargerit 3Ag
2
S x As
2
S
3
, diskrazit As
3
Sb
2
polimetall rudalarda kup 
tarkalgan. 
5) Polibazit 9(Ag,Cu)
2
x(Sb,As)
2
S va kumush tarkibli tetraedrat 3(Cu,Ag)
2
S x 
Sb
2
S
3
6) Argentoyarazit AgFe
3
(OH)
6
(SO
4
)
2
– temir tug’ma (jeleznыe shlyapы) 
toshida bo’ladi. 
Kumush oltin bilan birga gidrometallurgik ajratib olinadi va faqatgina affinaj 
jarayonida bir biridan ajratib olinadi. 
Hozirgi kunda oltin va kumush tug’ma konlarning rudalaridan 
gidrometallurgiya jarayonlari va kombinasiyalashgan usul jarayonlari yordamida 
ajratib olinadi. Bu usullar hilma-hil va rang-barangdir. Hozir O’zbekiston 
sharoitida, rudalar tarkibidagi oltin va kumush sorbsiya, ekstraksiya, 
ionalmashuvchi ionitlar yordamida, er ostida tanlab eritish, to’dada tanlab eritish 
orqali xam ajratib olinmokda. Ayrim hollarda, rudaning sulfidli turlari bo’lsa 
flotasiya usulini jarayon tarkibiga kiritish orqali, agar oltin zarralar qatnashsa - 
gravitasiya usulidan foydalanish orqali , agar rudada volfram, kalay, temir-pirit 
minerallari bo’lsa gravitasiya, magnit, elektr, xatto bakterial-eritish kabi usullarni 
joriy qilish bilan ajratib olinadi.

---

149 
a) 
Yanchish 
Otsadka 
Boyitma 
Sinflash 
Loyqa 
Qum 
Suv 
Quyultirish 
Loyqa 
Quyiltirilgan 
maxsulot 
Sianlash 
Filtrlash va 
yuvish 
kek 
Filtrat 
Oltin rux cho’kmasi 
Bo’tana xolatiga o’tkazish 
Zararsizlantirish 
Chiqindixonaga 
Maydalash 
Ruda 
Олтинни рух 
билан чўктириш 
Oltinsizlantirilgan 
eritma 

---

150 
b) 
Yanchish 
Otsadka 
Boyitma 
Sinflash 
Loyqaа 
Qum 
Сув 
Quyultirilgan mahsulot 
Oltinga to’yingan 
qatron 
Chiqindixonaga 
Quyuqlashtirish 
Dastlabki 
sianlash 
Sorbsion tanlab 
eritish 
chiqindi 
Regeneratsiya 
Loyqa 
Zararsizlantirish 
Oltinli eritma 
Oltinsizlantirilgan 
qatron 
Maydalash 
Ruda 
Oltinni eritmadan 
cho’ktirish 

---

151 
v) 
Yanchish 
Otsadka 
Boyitma 
Sinflash 
loyqa 
Qum 
suv 
Flotasiya chiqindisi 
Oltinga to’yingan 
qatron 
Chiqindixohaga 
Flotasiya 
Quyuqlashtirish 
Sоrbsion tanlab 
eritish 
Chiqindi 
regeneratsiya 
Boyitma 
Zararsizlantirish 
Oltinli eritma 
Chiqindixonaga 
Bo‘tana 
Aylanma suv 
Maydalash 
Ruda 
Oltinni eritmadan 
cho’ktirish 
Oltinsizlantirilgan 
qatron 

---

152