Rajabov Sarvarning “Analitik kimyo”

I.3. Peptizatsiya, tuzlanish, birgalashib cho’kish, adsorbsiya, okkluziya, izomorf so’zlari va jarayonlari ma’no – mohiyati.

Amorf cho’kmalar cho’ktirish jarayonida hosil bo’lgan kolloid eritmaning koagullanishi (cho’kishi) natijasida hosil bo’ladi va cho’kma yana eritmaga o’tib ketishi mumkin. Bu jarayon peptizatsiya deb ataladi. Demak, kolloid eritmalaming koagullanishiga imkon berish kerak.

Konsentratsiyasi yuqori bo’lgan elektrolit ionlari solvatlanib kolloid zarrachalardan erituvchining molekulalarini tortib oladi va ularni zaryadsizlantiradi, natijada zol koagullanadi. Bu jarayon tuzlanish deyiladi.

Ayni sharoitda ishlatilayotgan reaktiv bilan cho’kma bermaydigan begona moddalarning cho’ktirilayotgan birikma bilan birga cho’kmaga tushishi, birgalashib cho’kish deyiladi.

Analitik kimyo nuqtayi nazaridan cho’kma bilan cho’kkan qo’shimchalar cho’kma zarrachalarining sirtida (sirtqi adsorbsiya) yoki ichida (okkluziya) joylashishi mumkin.

Qattiq faza (cho’kma) sirtida ionlaming yutilishi adsorbsiya deyiladi. Adsorbsiya hamma cho’kmalar uchun, ayniqsa, sirti katta bo’lgan amorf cho’kmalar uchun xos jarayondir. Cho’kma sirtiga kristall panjarada bo’lgan eritmadagi ortiqcha ionlar (moddalar) adsorbilanadi. Adsorbilangan moddalar yoki ionlami cho’kmani yuvib yo’qotish mumkin.

Okkluziyada, sirtqi adsorbsiyadan farqli ravishda, cho’kma bilan birga cho’kkan begona qo’shimchalar cho’kma zarrachalarining sirtida emas, balki ichida joylashgan bo’ladi. Shuning uchun okkluziyalangan qo’shimchalarni cho’kmani yuvish bilan yo’qotib bo’lmaydi. Ularni eritmaga o’tkazish uchun cho’kmaning hammasini eritish zarur.

Birgalashib cho’kishda izomorf hodisani ham kuzatish mumkin. Cho’kish jarayonida birgalikda kristall panjara hosil qilib kristallanishi mumkin bo’lgan moddalar izomorf moddalar deb ataladi. Bu vaqtda aralash kristallar hosil bo’ladi. Bunday moddalar (achchiq toshlar) bir xil shakldagi kristallar hosil qiladi. Izomorf so’zi bir xil shakl degan ma’noni bildiradi.

Izomorfizm hodisasini birinchi marta (1924) V. G. Xlopin va keyinroq (1926) O. Xan o’rganishgan. Xlopin qoidasi: aralash kristallar hosil bo’lishida birga cho’kkan qo’shimchaning miqdori eritmadagi qo’shimcha cho’ktiriladigan ionning nisbiy konsentratsiyasiga bog’liq.