|
Sakraydigan
modelning tuzilishi.
Rezina
Sharnirlar
86
Demak, gap kuchlangan mushaklarning elastikligi
(qayishqoqligi) da ekan. Bunda oyoq, amortizatsiya paytida
tarangroq bo‘ladi. Bundan tashqari, ma’lum eng yuqori
qulaylikgacha cho‘zilgan mushak, ayniqsa u kuchlangan
bo‘lsa, tez va kuchli qisqaradi. I.M. Sechenov xuddi shuni
ta’kidlab, «...mushakda ko‘taruvchi kuch o‘sayotgan vaqtda
mushakning taranglanishi, shu ko‘taruvchi kuch tezroq
rivojlanishiga yordam beradi» deydi. Buning sababi shundaki,
«mushak har qanday cho‘zilganda, shu mushakdagi nerv
uchlariga mexanik ta’sir bo‘ladi va bu cho‘zilish refleks
paydo qilish payti bo‘lib xizmat qilishi mumkin». Mushak
qanchalik tez eng yuqori qulaylikgacha cho‘zilsa, uning kuchi
va qisqarish tezligi shuncha foydali chiqadi. Binobarin,
amortizatsiya paytida oyoq bukilishi qanchalik qisqa va tez
bo‘lsa (bu ham optimumda), mushaklarning javob reaksiyasi-
qisqarishi ham shunchalik kuchli va tez, ya’ni depsinish
foydaliroq bo‘ladi. Depsinish joyiga oyoqni shahdam va tez
qo‘yilishining boisi ham mana shunda.
Lekin har qanday irg‘ish va sakrashlarda depsinish faqat
mushaklardagi qayishqoqlik va ularda kuchlanish reflektor
hosil bo‘lishi hisobiga o‘z-o‘zidan mexanik ravishda sodir
bo‘lmaydi. Eng asosiy omil – iroda kuchi, markaziy asab
tizimining faoliyati (bosh miyadan muskullarga yuboriladigan
asab impulslari), asab – mushak apparatini boshqarish odat
bo‘lib qolganidir. Hatto joyda turib oddiygina sakrashga
ham iroda kuchi va ma’lum mohirlik kerak.
Gavdani keskin rostlab (to‘g‘rilab) depsinishda tayanch
oyoqni (yugurib kelib sakrashda) va ikkala oyoqni (joydan
turib sakrashda) mumkin qadar tez to‘g‘rilash hammadan
ham muhimdir. Depsinishda qo‘llar va oyoqning silkinishi
ham katta yordam beradi.
Sakrovchi tanasini rostlayotganda miqdori bir-biriga teng,
ammo qarama-qarshi tomonga yo‘nalgan ikki kuch ta’sir
ko‘rsatadi. Bulardan biri sakrovchi gavdasiga ta’sir etayotgan
87
bo‘lib, yuqori tomon yo‘nalgandir. Lekin yerning qattiq
tayanchi (uning deformasiyasi hisobga olinmasa) pastga
bo‘ladigan harakatga qarshilik ko‘rsatishi sababli, sakrov-
chining tana og‘irligi faqat yuqoriga siljishi mumkin.
Shunday qilib, tayanchga bosim sakrovchi gavdasini
keskin rostlayotgan paytda, gavda massasining ko‘p qismi
siljishi natijasida ortadi (17-rasm, 3 va 4 kadrlar), gavdani
rostlash tugash paytida esa (6-kadr), nolgacha kamayadi.
Bu – gavdani to‘g‘rilash tugayotganda, gavdaning
boshlang‘ich uchish tezligi ko‘tarilish harakatini inersiya
bilan davom ettirishga qodir demakdir.
Demak, sakrovchi gavdasi tiklanishi oxirida tana og‘irligi
qanchalik katta tezlikka erishsa, depsinish shunchalik samarali
bo‘ladi. Sakrash paytida tananing boshlang‘ich tezligi avvalo
mushaklarning qisqarish tezligiga, ular ko‘rsatgan kuchga
va eng pastki holatdan (sakrovchining dastlabki holatidan)
eng yuqori holat (depsinish tugashi) tomon siljiyotgan
UOM
o‘sha kuch vositasida tezlana boradigan masofaning uzun-
qisqaligiga bog‘liq. Sakrovchi
UOM
ning tayanch fazasida
17-rasm.
Sakrovchi gavdasining tezlanishli to‘g‘rilanish paytida
tayanchga bosimning o‘zgarishi chizmasi.
88
siljish yo‘li juda qisqa. Demak, sakrovchining shu yo‘ldagi
qisqa vaqt ichida maksimal kuch bera olish qobiliyati juda
muhim ekan.
Sakrovchi gavdasi og‘irligining roli ham muhim. Mu-
shaklar xom yoki umumiy vazn ortiqcha bo‘lsa, kerak bo‘lgan
boshlang‘ich tezlikni hosil qiladigan tezlanish yaratishga
mushaklarlar kuchi etmay qolishi mumkin. Mushaklar kuchi,
ularning qisqarish tezligi va tana massasi o‘zaro bog‘liq
ekanini unutmaslik kerak. Sakrovchining bir kilogramm og‘ir-
ligiga qanchalik ko‘p kuch to‘g‘ri kelsa (boshqa jihatlar teng
bo‘lganda), u shunchalik tez va foydali depsinishi mumkin.
Demak, sakrovchilar ortiqcha og‘ir bo‘lmasliklari, mushaklar
kuchini oshirishlari ayniqsa muhim ekan. Xullas, mazkur
paytda og‘irligi va mushaklar kuchi muayyan darajada bo‘lgan
har bir sakrovchining boshlang‘ich uchish tezligi (boshqa
jihatlar teng sharoitda) depsinish tezligiga bog‘liq bo‘ladi.
Sakrashdagi depsinish to‘g‘ri yoki bukilgan qo‘llarni
(sakrash turiga qarab) yoysimon yo‘nalishda tezlantirib
ko‘tarish bilan kuchaytiriladi. Qo‘llarni tezlantirib ko‘tarish
paytida, massa siljishiga javoban reaksiya sababli, tayanchga
bosim ortadi. Lekin qo‘lni ko‘tarish sekinlashgan zahoti,
harakatlanayotgan qo‘llar energiyasi tananing qolgan
oo‘irligiga o‘tib, tayanchga bosim kamayadi. Depsinish
yo‘nalishi tomon ko‘tarilayotgan qo‘llarning tezlanishi
qanchalik yuqori bo‘lsa, depsinish ham shunchalik foydali
bo‘ladi. Ma’lumki, qo‘llarni faqat bir marta tez va kuchli
siltab ko‘tarib, salgina bo‘lsa ham sakrash mumkin.
Burchak tezlanish bir xilda ekanida qo‘llarni bukib
silkishdan ko‘ra, cho‘ziq qo‘llar bilan yoysimon silkib
ko‘tarishga mushak kuchi ko‘p talab etilsa ham, qo‘llarni
bukmay silkish eng foydali silkishdir. Har qanday yoysimon
silkinishda, tortish kuchi, ko‘tarilish yoyga urinma chiziq
bo‘ylab yo‘nalgan bo‘ladi (18-rasm).
89
Òayanchga bosim oshgan paytda (19-rasm) depsinadigan
oyoq xali yozila boshlanmagan bo‘ladi. Silkish harakatining
musbat tezlanishi manfiy tezlanishga (sekinlashishga) o‘ta-
yotgan vaqtdagi depsinadigan oyoq yozila boshlaydi. Bunday
bir-biriga muvofiq bog‘liqlik qo‘llarni tez silkish hisobiga
depsinadigan oyoqni to‘g‘rilash va depsinishni tezlatishga
imkon beradi. Bunda qo‘llarni silkish harakatining manfiy
tezlanish vaqti bilan oyoqlarni yozish vaqti bir xilda bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
