Radjabov A., Vaxidov A. X. Toshkent 2017

Elektrodinamikaga oid kashfiyotlar 
Elektrodinamika, elektr 
zaryadlangan zarrachalar orasidagi hosil bo‘lgan va elektromagnit 
tabiatga ega fundamental kuchlami o ‘rganadi. Bunday kuchlar 
kundalik hayotimizda uchraydigan Erning tortish kuchidan boshqa 
barcha kuchlami o‘z ichiga oladi. Elektromagnit o‘zaro ta’sir egilish 
kuchi, Lorensning quruq va yumshoq tirqishlami (treniyalami) hosil
8.7-rasm. Elektromagnit induksiya
hodisasiga asoslangan o‘/garuvchan
tok generatorining ishlash prinsipini
tushuntirishga oid sxema.
8.8-rasm. Elektromagnit
induksiya hodisasiga
asoslangan o ‘zgarmas tok
generatorining ishlash
prinsipini tushuntirishga oid
sxema.
117

---

bo iish
sabablari 
hisoblanadi 
va 
atomlar, 
molekulalar 
va 
kondensatsiyalangan (suyuq va qattiq) muhitni hosil boiishini 
aniqlaydi. 
Zamonaviy 
eiektrodinamikaning 
asosini Maksvell 
nazariyasi va u tomonidan topilgan elektromagnit maydoni uchun 
tenglama hisoblanadi. Elektrodinamikaga elektrostatika ham kiradi 
va u quyidagilami o ‘rganadi: o‘zgarmas elektr tokini, nometall 
muhitlardagi elektr tokini, o ‘zgarmas elektr toki magnit maydonini, 
elektromagnit induksiyasini, jismlaming magnit xususiyatlarini. 
Elektromagnitli o‘zaro ta’sir to ‘rtta fundamental kuchlaming biri 
hisoblanadi. Kuchli va kuchsiz o‘zaro ta’sirlar aktivdir, lekin ular 
atom yadrosi va elementar chastitsalar oicham lariga yaqin 
masofalarda paydo boiadi. Gravitatsion kuchlar - juda kuchsiz va 
juda massiv jimlar orasidagina kuzatiladi xolos hamda ular osmon 
jismlari harakatini aniqlaydi. Elektromagnitli o ‘zaro ta ’sir nisbatan 
kuchsiz va har qanday masofada kuzatiladi, shuning uchun ular bilan 
katta miqdordagi turli-tuman hodisalar o ‘zaro bog‘langan.
Elektromagnitli o‘zaro ta’sirlar universal ema, ular jismlar 
orasida emas, balki faqat elektr zaryadlangan zarrachalar orasidagina 
kuzatiladi xolos. M aium ki, barcha jismlar musbat va manfiy 
zaryadlangan zarrachalardan tashkil topgan b o iad i, ular o‘rtasida 
tjism tuzilishini aniqlaydigan tortish va itarish kuchlari mavjud. 
Elektromagnitli kuchlar masofaga qarab kamayib boradi, lekin juda 
sekinlik bilan, ya’ni gravitatsion kuchlar singari masofa kvadratiga 
proporsional boiadi. Bundan tashqari ularning alohida xususiyati 
mavjud, ya’ni ular nafaqat zaryadlangan zarrachalar orasidagi 
masofaga, ularning tezligi va tezlanishiga ham b o g iiq boiadi.
Fransuz fizigi A. Amper elektr tokli oikazgichlam i o ‘zaro 
ta’sirini aniqladi va elektrodinamikaga asos soldi (1827). Shu bilan 
birga magnetizm nazariyasi va “elektr toki” degan jumlani kiritdi. 
Magnit maydoniga kiritilgan tokli oikazgich o‘z magnit maydoniga 
ega b o iad i va ushbu ikkita magnit maydon o‘zaro ta ’siri natijasida
118

---

tokli o‘tkazgichni rnaydon siqib chiqarib tashlovchi G‘cm kuch 
yuzaga keladi. Bu kuchning yo‘nalishi o ‘tkazgichdagi tokning 
yo‘nalishiga bog‘liq (8.9-rasm a, b) va uni chap qo‘l qoidasi 
bo‘yicha aniqlanadi. (8.11-rasm). +osil bo‘lgan G‘em kuch maydon 
magnit induksiyasiga V, o ‘tkazgichdan oqayotgan tok kuchiga va 
magnit maydoni oqimida joylashgan tokii o ‘tkazgich uzunligi