Radjabov A., Vaxidov A. X. Toshkent 2017

12.1. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini elektrlashtirish va
avtomatlashtirish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish
‘‘Fan va texnikaning rivojlanishi tabiiy boyliklami insonlar 
manfaatida samarali qoilash, yangi energiya turlari va yangi 
materiallami yaratish, iqlim sharoitlariga ta’sir ko‘rsatish uslublarini 
ishlab chiqish, koinotni egallashga imkon beradi. Ilm-fanning 
qo‘llanilishi jamiyat ishlab chiqarish kuchlarinng buyuk o‘sishida 
hal qiluvchi omil hisoblanadi”.
Fanning rivojlanishi qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida tutgan 
o ‘mi ham katta. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini industrial 
asosga o‘tkazishni mashina texnologiyalari, yangi texnikalar, yangi 
mahsuldor chorva va parranda turlari, yangi yuqori mahsuldorlikka 
ega qishloq xo‘jalik mahsulotlari, ish vam mahsuoldorlikni tashkil 
etishning ilmiy asoslarisiz tasaw ur qilish mushkul. Bulami fan 
bajarishi lozim.
Mamlakatimizda qishloq xo‘jaligi fanimng rivojlanishida 1929- 
yili Qishloq xo‘jalik ilmiy-ishlab chiqarish markazining tashkil
163

---

etilishi asosiy omit bo‘ldi. Qishloq xo‘jaligi faniga quyidagi olimlar : 
ulkan hissalarini qo‘shganlar: akademiklar K.A. Timiryazev, N.I. 
Vavilov, I.V. Michurin, D.N. Pryanishnikov, V.R. Vilyams, V.V. : 
Dokuchaev, V.P. Goryachkin, M.G. Evreinov, 1.1. Artobolevskiy, 
V.N. Boltinskiy, qishloq xo‘jaligi oliy ta ’lim muassasi o‘qituvchilari 
va boshqalar.
Qishloq xo‘jaligida fan yutug1 larining qo‘llanilishi bozor ! 
iqtisodiyoti sharoitlarida ishlab chiqarish mahsuldorligini oshirish, 
fermer va dehqonlar mehnatini yengillashtirish, ishlab chiqarish va 
qishloq 
xo Malik 
mahsulotlari 
sifatini 
oshirish, 
qishloq 
mehnatkashlari madaniy darajasini oshirishga imkon berdi. Tez 
rivojlanib boruvchi qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi faqat fan 
yutug‘lariga asoslangan holda samarali taraqqiy etishi mumkin.
Qishloqda kollektivlashtirish jarayonlari elektming qishloq 
xo‘jaligiga kirib kelishini jadallashtirdi va elektr lampalardan 
tashqari, don yanchish, ulami tozalash, mexanik ustaxonalar va 
tegirmonlarda elektr motorlar ko‘llanila bom,landi. Qishloq va suv 
xo‘jaligida elektrlashtirish va avtomatlashtirishni ishlab chiqarishga 
keng 
joriy 
etish, 
elektrlashtirilgan 
yangi 
texnikalami, 
elektromexanik qurilmalarni 
va vositalami 
yaratish 
(ishlab 
chiqishni) va eng muhimi elektr energiyadan qishloq va suv 
xo‘jaligida foydalanishning ilmiy asoslami ishlab chiqish zarur edi. 
Qishloq xo£jaligini elektrlashtirish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib 
borishni birinchilardan boshlab bergan olimlar professor: N.A 
Artem’ev va butunittifoq qishloq xo‘jaligi fanlari akademiyasi 
akademigi M.G. Evreinov bo‘lsa keyingi rivojlanishi akademik 
Budzko N.A., Listov P.N., Sazonov N.A.,fanlar akademiyasi 
korrespondent a ’zosi Nazarov G.I. lar nomi bilan bogiiqdir. Qishloq 
va suv xo‘jaligini elektr energiyasi bilan uzluksiz ta ’minoti, elektr 
uskunalami va avtomatik qurilmalarni ekspluatatsiya qilish 
asoslarini, qishloq va suv xo‘jaligi ishlab chiqarshida kompleks
164

---

elektrlashtirishning ilmiy asoslami yaratish, elektr energiyasini 
noissiqlik ta’sirlaridan agrotexnik tadbirlarda va texnologik 
jarayonlarda foydalanish asoslarini yaratishda Budzko I.A., 
Martinenko I.I., Prishep L.G., Borodin I.F., Levin M.S., Basov 
A.M., Musin F.M., Kudryavsev I.F., Metreveli V.I., Izakov F.Ya., 
Slavin R.I., Pyastolov A.A., Smirnov B.V., Yakobs A.I., va boshqa 
yetakchi oSimlarning ko‘shgan xissalari solmoqlidir.
0 ‘zbekiston agrar sohasi o‘ziga xos b o iib , undagi issiq, ammo 
quruq havo 
muhiti, 
erlaming katta qismi 
sho‘rlanganligi, 
dehqonchilik asosan sug‘oriladigan erlarda amalga oshirilishi, 
chorvachilikda yaylovlar asosan tog‘ yon bag‘irlarida joylashganligi 
va boshqa xususiyatlarini qishloq xo‘jaligi fanini rivojlantirishga oid 
ilmiy izlanishlar olib borishda alohida e’tibor qilinishi taqoza etadi.
0 ‘zbekistonda 
qishloq 
xo‘jaligini 
elektrlashtirish 
va 
avtomatlashtirish va sohada elektr energiyasidan foydalanishning 
o‘z ilmiy amaliy tadqiqotlari bilan rivojlanishiga prof. Baydyuk 
P.V., Usmonxodjaev N.M., Radjabov A .R , Muhammadiyev A.M., 
Ismoilov M.I., Amirov S.F., Muratov X.M. lar salmoqli hissa 
qo‘shganlar va qo‘shib kelmoqdalar.
0 ‘zbekistonda mashinasozlik jumladan qishloq va suv xo‘jalik 
texnikalarini ishlab chiqaruvchi ko‘plab zavodlar barpo etiigan. 
Ayniqsa Ulug‘ Vatan urushi yillari Rossiya, Ukraina, Belorusiya va 
boshqa hududlarda joylashgan ko‘plab zavodlami 0 ‘zbekistonga 
ko‘chirib kelinishi samolyotsozlik, harbiy texnika ishlab chiqarish 
va boshqa sanoat korxonalari barpo etilishiga sabab bo‘ldi. 
Urushdan keyingi yillar ushbu korxonalar bazasida Toshkent 
aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi, Toshkent qishloq xo‘jaligi 
mashinalari, 0 ‘zbekiston paxtachilik mashinalari, Toshkent traktor 
zavodlari faoliyat olib bora boshladi. Ushbu zavodlar respublika va 
chet mamlakatlarga ko‘plab paxta terish mashinalari' va boshqa 
texnikalar tayerlab berdi.
165

---

Qishloq xo‘jaligi fanini rivojlantirish ilmiy tadqiqot ishlarini 
ishlab chiqarishga keng joriy etishni jadalashtirish maqsadida 0 ‘rta 
Osiyo qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalashtirish va elektrlashtirish 
ilmiy tadqiqot instituti tashqil etilgan.
0 ‘zbekiston qishloq xo‘jaligi fanining rivojlanishida mustaqillik 
yillarigacha Sobiq ittifoq davrida V.I.Lenin nomidagi Butunittifok 
qishloq xo‘jaligi fanlari akademiyasining 0 ‘rta Osiyo filiali, 
mustaqillik yillarida esa 0 ‘zbekiston qishloq xo‘jaligi fanlari 
akademiyasining ilmiy jamoalari o'zlarining katta xissalarini 
qo‘shishdi.
1960-yillardan e’tiboran qishloq xo‘jaligini industrial asosda 
rivojlanishi belgilandi, va natijada sohaga ilgor texnologiya va 
texnikalar joriy etilishiga, chorva mollarining yuqori mahsulotli 
zotlarini, qishloq xo‘jaligi ekimlari (paxta, don ekinlari), meva- 
sabzavot va poliz ekinlarini yangi yuqori hosildor navlarini 
yaratilishiga yaxshi imkoniyatlar berdi. Buning natijasida kompleks 
mexanizatsiyalashtirilgan, elektrlashtirilgan va avtomatlashtirilgan 
yirik parrandachilik va chorvachilik komplekslarini va korxonalarini 
barpo etilishida yuqoridagi nomlari tilga olingan akademiyalar ilmiy 
jamoalarining ko‘shgan xissalari kattadir.
Mustaqillikning birinchi yillaridanoq 0 ‘zbekistonda bozor 
iqtisodiga o‘tishning o‘ziga xos tamoyillarini qabul qilganligi, 
qishloq 
xo‘jaligining 
rivojlanish 
asosi 
etib 
mulkchilikning 
sotsialistik jamoachilik shakli o'm iga xususiy mulkchilik: fermer, 
dehqon 
va 
shirkat 
xo‘jaliklari, 
suvdan 
foydalanuvchilar 
uyushmalarini tashkil etish to‘g‘risidagi qonun va qarorlari qabul 
qilinishi hamda agrar sohada xo‘jalik yuritish prinsiplarini batamom 
o ‘zgarishi, qishloq va suv xo'jaligi fanining rivojlanishini 
ta’minlovchi asosiy ilmiy jamoalarini birlashtiruvchi bevosita 
0 ‘zbekiston qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tarkibii tuzilmasida
166

---

Respublika qishloq xo‘jaligi ilmiy ishlab chiqarish markazi tashqil 
qilindi.
Qishloq xo‘jaligi fanini rivojlanishiga markaz ilmiy jamoalari 
bilan bir qatorda fanlar akademiyasi tarkibidagi Respublika ilmiy 
tekshirish institutlar jamoalari qishloq xo‘jaligi faniga oid 
fundamental tadqiqot ishlari natijalari bilan katta xissa ko‘shib 
kelmokda. Qishloq xo‘jaligi fanini rivojlanishida agrotexnik va 
ishlab chiqarish jarayonlarini elektrlashtirish va avtomatlashtirish 
sohasidagi ilmiy texnik izlanishlar natijasi salmokli bo‘lib, 
0 ‘zbekistonning agrar sohasidagi iqtisodiy rivojlanishida o‘z o ‘miga 
ega. Qishloq xo‘jaligida sifatli mahsulot yetishtirish va qayta ishlash 
jarayonlarida 
elektr 
energiyasidan 
bevosita 
yoki 
bilvosita 
foydalanishga oid ilmiy izlanishlar energetik resurslami, jumladan 
qo‘l mexnati resurslari ishtirokini kamaytiribgina qolmasdan, balki 
yuqori 
sifatli 
mahsulot yetishtirish 
imkonini ham beradi. 
0 ‘zbekistonda sug‘orma dehqonchilikni rivojlanishida eng zarur 
b o ig a n suv ta’minotini amalga oshiruvchi Amu - Buxoro, Qarshi 
kanallari, Sirdaryo va Amudaryo basseynlarida 1960-85-yiIIarda 
barpo etilgan avtomatlashtirilgan nasos stansiyalar, ulami samarali 
ishlashlari Respublika olimlarning ilmiy izlanishlari va ilmiy 
tadqiqot ishlari natijasidir.
1980-yillar va bugungacha agrar sohada elektr energiyasidan 
foydalanishga oid ilmiy - texnikaviy tadqiqotlar elektr energi­
yasidan va boshqa energetik resurslardan samarali foydalanishga 
yo‘nalatirilgan. Jumladan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta 
ishlash, paxtachilikda elektrollzik ta’sirlardan bevosita foydalanish, 
ichimlik suvlarini turli mikroblardan tozalash, elektr maydoni 
ta’sirida havoni tozalash va boshqa yo‘nalishlarda salmoqli ijobiy 
natijalarga erishildi va bu yo‘nalishlarda ilmiy izlanishlar davom 
ettirilmoqda.
167

---

1992-yilda sobiq Toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligi 
mexanizatsiyalash injenerlar instituti koshida ilk bor - «Qishloq 
xo‘jaligi ishlab chiqarishni elektrlashtirish» mutaxassisligi bo‘yicha 
o ‘z 
faoliyatini 
boshlagan 
dissertatsiya 
himoyasi 
bo‘yicha 
ixtisoslashgan Kengash ushbu yo‘nalish bo‘yicha yuqori malakali 
ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlashni yo‘lga ko‘ydi. Bu esa o ‘z 
navbatida elektrlashtirish va avtomatlashtirish bo‘yicha ko‘plab 
ilmiy va ilmiy-texnik izlanishlar olib borishga yaxshi sharoit yaratib 
berdi. Bugungi kunda ushbu mutaxassislik - «Qishloq xo‘jaligida 
elektr texnologiyalar va elektr uskunalar» nomlanishda