Radjabov A., Vaxidov A. X. Toshkent 2017

12.3. Qishloq va suv xo‘jaligi ishlab chiqarishini elektrlashtirish
va avtomatlashtirish bo‘yicha ilmiy izlanishlar va texnik
12.1-rasm.ToshDAU dagi elektrlashtlrilgan va COICA issiqxona
xo‘jaligini umumiy ko‘rinishi
171

---

12
.
2
-
 rasm. Issiqxona xo‘jaligida shamollatish tizimlarini
avtomatik boshqarish tizimi.
12.3-rasm. Issiqxonani avtomatik isitish va sug‘orish tizimlari.
172

---

/
12.4-rasm. Issiqxonada o‘simliklarni avtomatik ozuqlantirish miqdorini
nazorat qilish tizimi.
■
■
M
*
' 
.
К 
» -• 
ft
.. ......... 1111111
i f
**
Ш т m
8 8 u s
3 :
i
lilt
H ill
sV¥\
Щк *
щШ
. '
к
g * r
r 
j
^
4
Щ
Щ
Щт
m
m m
12.5-rasm. Issiqxonada avtomatik boshqarish pulti va shiti.
173

---

12.6-rasm, SOICA kompaniyasining teplitsa xo‘jaligi rezerv elektr
ta’minoti generated.
12.4. Patentshunoslik asoslari
Qishloq xo‘jaligida iimiy-texnik taraqqiyotning tezlashtiruvchi 
omillardan biri - qishloq xo‘jaligi ishchiiarini ixtirochilikka keng 
jalb qilishdir.
Sobiq Ittifoqda ixtirochilikni rivojlantirish va xalq xo'jaligiga 
tadbiq qilish Davlat qo‘mitasi tomonidan amalga oshirilar edi. 
Bunga bo‘ysunuvchi Butun ittifoq davlat patent ekspertizasi ilmiy- 
tadqiqot instituti esa taklif etilayotgan ixtirolar bo‘yicha tushgan 
buyurtmalami ilmiy ekspertizadan o ‘tkazar, texnik yechimlami 
yangiligi va foydasini aniqlar edi.
Ixtiro 
deb xalq xo‘jaligi, mamlakatning ijtimoiy-madaniy 
qurilishi va mudofaasida ijobiy natija bemvchi yangi va sezilargli 
farqga ega bo‘lgan texnik yechimlar tan olinadi [5].
Ixtiro deb tan olingan texnik yechimlar, SSRI ixtirolar davlat 
reestriga kiritiladi. Ixtirolar haqidagi ma’lumotlar “Kashfiyotlar, 
ixtirolar, sanoat namunalari, tovar belgilar” byulletenida nashr 
qilinadi. Ixtirochilik masalalari “Ixtirochilar masalalari” oylik 
nazariy va ilmiy-amaliy jumalda keng yoritirladi.

---

Kashfiyotlar, ixtirolar va ratsionalizatorlik takliflari to‘g‘risidagi 
Nizom ixtiro obyektlarini reglamentlaydi. Ularga: qurilma, usul, 
modda va qo‘llash uchun ixtirolar kiradi.
Qurilma detallar va tugunlaming m a’lum shakllari, ulaming 
o‘zaro joylashishi, o ‘lchamlar mutanosibligi, o ‘zaro ta’sirlari va 
h.k.lar bilan belgilanadi. Qurilmalarga agregatlar, mashinalar, 
mexanizmlar, ish qurollari, asboblar, instrumentlar, elektr sxemalar 
va shu kabilar kiradi.
Usul ma’lum ketma-ketlikda bajariladigan va maa’lum 
qonuniyatlarga amal qilinadigan usullar majmui bilan belgilanadi. 
Masalan, mahsulotni montaj 
qilish usuli, 
elektr qurilmani 
diagnostika qilish usuli, xomashyolami qayta ishlash jarayonlari va 
boshqalar.
Modda tashkil etuvchilari yoki kimyoviy tuzilishi bilan 
belgilanadi.
Qo‘llash bo‘yicha ixtiro predmetlami m a’lum yoki yangi 
xossalarini yangicha, noan’anaviy maaqsadda qoTlash bilan 
belgilanadi.
Ixtironing asosiy belgilaridan biri yangiligidir. Ixtiro yangi deb 
hisoblanadi, agar u mutaxassislarga noma’lum bo‘lsa va u haqida 
avval oYnatilgan ilmiy bilimlar ro ‘yxatida m a’lumotlar bo‘lmasa. 
Bu vaqtda ixtiro yangiligini ta ’qozo qiluvchi manba nafaqat ixtiro 
haqida umumiy ma’lumotlar beribgina qolmay, ixtiro negizini ochib 
bershi va ixtironing ustivor deb tan olinguncha bo‘lgan davr ichida 
nashrda e ’lon qilingan bo‘lishi lozim. Agar bir vaqtning o‘zida bir 
nechta muallifdan taklif tushsa birinchisiniki tan olinadi.
Ixtiro mashhur texnik yechimlardan yetarlicha (sifat jihatidan) 
farqga ega boiishi, ijobiy effekt berishi va ko‘p marta bajarish 
imkoniga ega bo‘lishi lozim.
Har bir ixtiroga ixtiro va kashfiyotlar bo‘yicha SSRI davlat 
qo‘mitasiga 
buyurtma 
rasmiylashtiriladi. 
Sovet 
Ittifoqida
175

---

mualliflarga mualliflik guvohnomasi yoki patent berish orqali ixtiro 
qo‘riqlanadi.
Patent 
- texnik yechimni davlat tomonidan ixtiro deb tan 
olinishi tasdiqlovchi hujjat bo‘lib, u berilgan shaxs ixtiro ega deb tan 
olinadL
Sobiq Ittifoq davrida ixtirolami muhofazasining asosiy shakli -
mualliflik guvohnomasini topshirish edi. Patentlar odatda chet el 
fuqarolariga berilar edi. Patentga buyurtma berilgan ixtiroga yoki 
patent, yoki litsenziya berilishi mumkin. 
Litsenziya 
- bu ixtironi 
qo‘llashga beriladigan ruxsat.
Mualliflik guvohnomasi esa ixtiroga bevosita davlat tomonidan 
egalik huquqini mahkamlaydi. Davlat ixtironi uni tadbig‘ini 
maqsadga muvofiqligini hisobga olgan holda uning realizatsiyasini 
o‘z zimmasiga oladi. Davlat ixtirollami chet elda patentlash, 
lizensiyalarni sotish, ixtironi boshqa davlatlarda mavjud boig an
biznig davlatga zarur yangiliklarga almashish huquqiga ega. Davlat 
ixtirochilar huquqlarini rag'batlantirish va imtiyozlar berish orqali 
g ‘amho‘rlik bildiradi. Ixtirolaming bu tarzdagi himoyasi o‘zini 
yagona to‘g ‘ri tizimligini isbotladi.
Kashfiyotlar 
- tabiat va jamiyatni ilmiy anglash jarayonida 
aniqlanadigan o ‘ta muhim yangi ilmiy yutug‘lardir. Kashfiyot - bu 
moddiy olamning aw aldan ma’lum qonuniyatlarida, xossalari va 
hodisalarida noma’lum obyektlarning aniqlanishidir. Bu yangiliklar 
bilish darajasiga tubdan o ‘zgartirishlar olib kiradi.
Texnik ijodiyotning asosiy shaklidan biri - ratsionalizatorlik 
taklifidir.