Radjabov A., Vaxidov A. X. Toshkent 2017

8.1. Elektr sohasidagi yirik kashfiyotlarning mazmuni
Elektr tokining issiqlik ta’siri
Elektr tokining issiqlik ta’siri ilk bor 1801-yilda tok orqali turli 
xil metallami eritishda kuzatilgan. Bunday hodisaning sanoatda 
qo‘llanilishi birinchi marta 1808-yilda porox uchun elektrozapal 
yaratishda qoilanildi. Qizdirish va yoritish uchun m o ijallangan 
birinchi k o ‘mir yoyi 1802-yilda Parijda namoyish qilingan. 120 
elementdan tashkil topgan ustun voltining qutblariga q o ‘mir ustunli 
elektrodlar birlashtirilib, va ikta k o ‘mir elektrodlar bir-biriga 
tegizilganda va ajratilganda “yuqori yorug iik d ag i chaqmoqli 
razryad” paydo bo ‘lgan.
Elektr tokining issiqlik ta ’sirini o ‘rganib D. Joul (1818-1889) 
maxsus 
eksperiment 
o ‘tkazgan 
va 
energiyaning 
saqlanish 
qonunining asosini yaratgan. Djoul birinchi b o iib sbuni k o ‘rsatdiki, 
tok o ikazgichida ushlab qolish uchun sarflanadigan kimyoviy 
energiya miqdori oikazgichdan tok o ig a n d a ajralib chiqadigan
112

---

issiqlik miqdoriga taxminan tengdir. U shuni ham aniqladiki, 
o‘tkazgichda ajralib chiqadigan issiqlik miqdori (Q), tok kuchi 
kvadratiga to ‘g ‘ri proporsionaldir.
Cho‘g‘lanma lampalar. 
Elektr tokining issiqlik ta ’sirini 
qoTlashning o ‘ta muhimlaridan biri elektr yoritish hisoblanadi. 
Elektr yoritish ilk bor 1872-yilda rus elektrotexniki va ixtirochisi 
A.N. Lodigin (1847-1923-y.y.) tomonidan kashf etilgan. U qalin 
mis simlar orasiga k o ‘mir ustunni o ‘rnatgan va uni yopiq shisha 
ballon ichidagi o‘tkazgichga bog‘lagan (8.1-rasm).
Tok o'tkazilganda ko 'm ir ustun qizigan va yorug‘lik bergan. 
A.N.Lodigin tomonidan shisha ballon ichidan havoni so‘rib olishga 
ham urinib k o ‘rgan va u paytdagi so‘ruvchi nasoslar hali 
takomillashmagan edi.
1879-yilda amerikalik ixtirochi Tomas Edison (1 8 47-1931-y.y.) 
va A.N. Lodigin tomonidan yaratilgan lampaning k o'm ir ustuni 
o ‘rniga egiluvchan bam buk ipini almashtirgan va takomillashgan 
cho‘g ‘lanma lampani yaratgan va havoni so‘rib olish texnikasini 
yaxshi lagan.