Radjabov A., Vaxidov A. X. Toshkent 2017

3.3-rasm . Jahon elektr stansiyalarida ishlab chiqariiayotgan elektr
energiyasining m iqdori (2006-y m a’lum oti) /38/
Elektr stansiyalarida ishlab chiqariiayotgan elektr energy- 
yasining energiya miqdori ulushi b o ‘yicha shartli ravishda 4 guruhga 
ajratish mumkin.
Birinchi guruh davlatlariga AQSH, G ‘arbiy Yevropaning 
ko‘pchilik davlatlari va Rossiya Federatsiyasi kiradi va ularda ishlab 
chiqariiayotgan elektr energiyasining k o ‘pchilik qismi IES ga to ‘g ‘ri 
keladi.
Ikkinchi guruh davlatlariga JAR, Xitoy, Polsha, Avstraliya 
(yoqilg‘i sifatida asosan k o ‘m ir ishlatiladi), Meksika, Gollandiya va 
Ruminiyalar kiradi va ularda ishlab chiqariiayotgan elektr 
energiyasining asosiy qismi IES ga to ‘g ‘ri keladi.
33

---

Uchinchi guruh davlatlariga Norvegiya (99,5 foiz), Braziliya, 
Paragvay, Gonduras, Peru, Kolumbiya, Shvetsiya, Albaniya, 
Avstriya, Efiopiya, Keniya, Gabon, M adagaskar, Y angi Zelandiyalar 
kiradi va ularda ishlab chiqariiayotgan elektr energiyasining asosiy 
va k o ‘pchilik qismi GES ga to ‘g ‘ri keladi. Biroq elektr 
energiyayasini GES da ishlab chiqarish b o ‘yicha dunyoda Kanada 
va AQSH davlatlari yetakchilik qilishmoqda. Bugungi kunda 
Gidroenergikadan foydalanish rivojlanib borayotgan mamlakatlarda 
kengaymoqda,
T o ‘rtinchi guruh davlatlariga Fransiya, Belgiya va K oreya 
respubiikasi kiradi va ularda ishlab 
chiqariiayotgan 
elektr 
energiyasining asosiy qismi AES ga to ‘g ‘ri keladi.
Elektroenergetika oxirgi 50 yilda xalq xo'jaligining muhim va 
keskin rivojlanib borayotgan tarm og‘iga aylandi. Dunyoda oxirgi 50 
yilda elektr energiyasini ishlab chiqarish q u w a ti 50 barobarga oshdi 
va va jahon iqtisodiyoti o ‘sish darajasidan 2-martaga k o ‘paydi 
hamda bunda elektr energiyasining tannarxi 75 foizga kamaydi.
Jahon energetika tashkilotining jahon elektro energetikasini 
rivojlanishi b o ‘yicha olib borilgan tadqiqotlarida shunday xulosaga 
kelindiki, 
elektro 
ener 
getika 
tizimi 
dunyoning 
“kritik 
infrastrukturasi” ga aylandi. Elektr energiya si jahon turm ush tarzini 
asosini, jum ladan har qanday sanoat va boshqa ishlab ehiqarishda 
ham hamda k o ‘p miqdorda kommunakatsiya tizimlarini tashkil 
etmoqda.
Jahon energetika x o ‘jaligi rivojlanishining asosiy faktorlaridan 
biri hozircha o ‘sish darajasi past darajada b o ‘lgan rivojlanayotgan 
mamlakatlar 
hisoblanadi. 
Bugungi 
kunda 
jahonda 
ishlab 
chiqariiayotgan jam i elektr energisi quw atining yarmidan k o ‘p rog‘i 
(3500 GVt dan k o ‘proq) Shimoliy A merika va Yevropaga to ‘g ‘ri 
kelmoqda. SIGRE, MEA, MIRES xalqaro tashkilotlari tomonidan 
baholanishi b o ‘yicha bu regionlarda Janubiy-Sharqiy Osiyo va
34

---

Janubiy Amerika davlatlari energetik quvvatlarini k o ‘payishi 
hisobiga kamayib bormoqda
AQSH Energetika vazirligining bashoratlariga k o ‘ra alohida 
regionlarda 1996-2020-y.y. elektr energiyasining iste’moli quyi- 
dagilami tashkil etadi (foizda): G ‘arbiy Yevropada - 55, Shim. 
Amerikada — 39, M arkaziy va Janubiy Amerikada - 186, Osiyoning 
industrial davlatlarida - 52, Osiyoning boshqa davlatlarida - 206, 
Yaqin va 0 ‘rta Sharqda - 14 va Afrikada - 125 foiz.
Yer aholisining keskin darajada o ‘sib borishi va ulam i elektr 
energiyasiga b o ig a n ehtiyoji kelajakda elektr energiyasi ta’minotida 
asosiy muammolaridan biri b o ‘lib qoladi. Yaqin 50 yil ichida yiliga 
o ‘rtacha 100 mln. ga yaqin insonlar qo‘shimcha elektr energiyasi 
bilan ta ’minlanishi zarur, bu k o ‘rsatkich amaldagi o ‘sish darajasiga 
qaraganda ikki marta ortiqdir. Bundan shunday xulosa qilish 
mumkinki, uzoq kelajakda elektr energetika biznesi va elektr 
stansiyalar qurilishi uchun yuqori darajada imkoniyat yaratiladi.
Kelajakda 
iste’molchilarga 
yaqin 
joylashadigan 
keng 
miqyosdagi elektr energiyasini ishlab chiqarish kichik tizimlari 
yaratiladi. Bugungi kunda dizel yoqilg‘isiga va tabiiy gazga 
ishlaydigan kichik tizim lar bozori faoliyat yuritmoqda. Bu tizimga 
qiziqish rivojlanib kelayotgan davlatiarda yuqoridir, chunki bunday 
elektr energiyasini ishlab chiqarishning yangi samarador usul lari 
elektr energiyasini uzatish va va taqsimlash uchun sarf-xarajatlarni 
kam ayishiga va iste’m olchilam i elektr energiyasi nazoratini 
ta’minlaydi.
B u sohada yangi ishlanmalar qatoriga ultra samarador 
mikroturbinalarni misol keltirish mumkin. Ulam ing quvvati 
I MVt. 
b o ‘lib, elektr uzatish tarmoq lariga muqobil bo‘lishlari mumkin, 
masalan, qishloqlar uchun. Shu bilan birga vodoroddan (tabiiy gaz 
negizida) ham da kisloroddan bevosita yonilg‘i element laridan 
foydalangan holda elektr energiya va issiqlik olish istiqboli ham
35

---

mavjud. Bu vaqtda atrof-muhitga zararli chiqindilar deyarii ajralib 
chiqmaydi.
Energetikani harakatga keltiruvchi 
kuchlar ikki 
turdagi 
davlatlarda sezilarli ajralib turadi - Iqtisodiy ham jihatlik va 
rivojlanish tashkiloti (IHRT) tarkibidagi davlatlar va rivojlanib 
kelayotgan davlatlarda. Sh uning uchun ulam i alohida к о ‘rib 
chiqamiz. Bu ikki guruh jahon energetikasining 90% ni tashkil 
etadilar, qolgan 10% esa iqtisodi o ‘tuvchi davlatlarga to ‘g ‘ri keladi. 
3.1-jadvalda jahogondagi b a ’zi mamlakatlami elektr energiya bilan 
ta’mmlanganligining umum lashgan ko‘rsatgichlari keltirilgan.
Jahonnmg b a’zi mamlakatlarida elektr energiya ishlab chiqarish, 
mlrd.kVt.s da /347/
Izoh; 2016-yilda (Uzbekistan elektr stansiyalarida ishlab 
chiqilgan elektr energiya miqdari 59,0 mlrd kVt.soatga yetkazildi.
2000-2020-y.y.da rivojlanib kelayotgan davlatlar aholisining 
2.1 mlrd.dan 3.5 mlrd.gacha oshishi bashorat qilinmoqda. M DH 
davlatlariaa bu k o ‘rsatgich ancha past, y a ’ni shu davrga faqat 10 % 
ni tashkil etadi.
Keltirilgan m a’lumotlardan k o ‘rinib turibdiki, neft, AES ishlab 
chiqarish ulushi kamayadi, k o ‘mir ulushi sezilarsiz va tabiiy gaz 
ulushi ortadi. V IE ulushi esa jahon elektr energetikasida sekin 
o ‘zgaradi.
3.1-jadval
Davlatlar
Y illar
1990
1995
2000
2005
2010
Kanada
482
560
595
635
693
AQSH
3197
3280
3572
3867
4112
Avstriya
50
52
57
62
69
Belgiya
70
74
76
81
87
Daniya
25
35
41
43
41
Finlyandiya
54
67
80
86
94
Fransiya
420
474
526
528
552
36

---

Olmoniya
549
510
534
550
573
Irlandiya
14
16
17
20
23
Italiya
216
232
285
354
405
Niderlandiya
71
86
94
100
103
Shvetsiya
146
Г 148
155
158
160
Buyuk Britaniya
319
336
382
411
499
Bolgariya
42
39
46
49
52
Chexiya
62
57
63
65
66
Vengriya
28
34
37
41
45
Polsha
136
142
165
187
Г 
214
Ruminiya
63
66
81
97
125
Rossiya
1082
940
1050
^ТТбО
1210
Ukraina
298
193
208
240
265
Islandiya
4
4
4
5
5
Isroil
20
26
35
46
56
Shveysariya
55
58
61
62
63
Turkiya
57
88
139
207
307
0 ‘zbekiston
49
47
47
50
51(~54)
Uskunalaming qurilish, almashtirish va rekonstruksiya qilish 
bo‘yicha masshtabli dasturlar 2020-yilga kelib jahon energotizimida 
o‘rnatilgan elektr stansiyalar quw atini 2000-yilga nisbatan bir yarim 
marotabaga ortishiga olib keladi.
Generatsiyalovchi kuch uchkunalariga nisbatan elektr tarmoqlar 
uchun texnik resurs yetarlicha katta. Masalan, IHRT davlatlaridagi 
yirik elektr tarm oqlam ing xizmat k o ‘rsatish muddati 70 yilgacha 
boTib, 
ulam i 
talabga 
k o ‘ra 
keyinchalik 
almashtirish 
va 
rukonstruksiya qilish imkoniyati ham mavjud.