Радиотехник тизимлар назарияси асослари

" 
( A + 1)2 
(5-9 1 2 >
Demak, sekinlatgich qancha yengil bo‘lsa, neytronlar shuncha tez 
sekinlashadi. Sekinlashtiruvchi yadro neytronlarni yutm asligi kerak. 
Sekinlatgich:
1) Suv bo‘lsa; suv tarkibidagi protonlaming neytronlar bilan ta’sirida 
deytrortlar hosil bo‘Iishi hisobiga neytronlar suvda intensiv yutiladi;
2) Geliy 
4He
bo‘lsa, neytronni yutmaydi, 
5He
tabiatda uchramaydi. Lekin 
gaz boMgani uchun zichligi kichik, foydalanish noqulaydir;
3) Eng yaxshi sekinlatgich og‘ir suv 
D20:
4) Sekinlashtiruvchi moddaning fizik xossalarini, iqtisodiy jihatdan 
arzonligini ham hisobga oladigan bo‘lsak, u holda og‘ir suv, uglerod, berilliy 
va berilliy oksidi va boshqalari boMishi mumkin. Suv yuqorida aytilgan 
kamchiliklarga qaramay, sekinlatgich sifatida keng ishlatiladi;
5) Sekinlatuvchi moddaning uran bilan aralashmasidan tashqari (bunday 
reaktorlarga gomogen reaktor deyiladi) boMinuvchi uran va sekinlatgichlar 
alohida bir-biriga yonma-yon qo‘yiladi. Uran moddasida hosil boMgan 
neytronlar sekinlatgichga o ‘tadi, u yerda neytronlar issiq neytronlar 
energiyasiga qadar sekinlashadi va yana uran yoqilgMsiga o ‘tadi hamda 
boMinish reaksiyasini hosil qilishini davom ettiradi. Bunday reaktorlar 
geterogen re a k to rla r deyiladi. Gomogen reaktorda zanjir reaksiya hosil 
qilish uchun qimmat baholi og‘ir suv sekinlatgichdan foydalansa, geterogen 
reaktorlarda arzon grafit ishlatilganda ham zanjir reaksiya hosil boMishi 
mumkin;
6) Zanjir reaksiyaning kechishida boMinuvchi moddaning formasi ham 
muhim rol o‘ynaydi. Sferik shaklda boMganda neytronlarning aktiv zonadan 
tashqariga chiqib ketishi eng kam boMar ekan;
7) Zanjir reaksiya yetarli darajada massaga ega boMganda ro‘y beradi. 
Zanjir reaksiya borishi mumkin boMgan sistemaning minimal massasi k ritik
m assa deb ataladi. Sistemaning (aktivzonaning) kattaligi esa k ritik k attalik 
deyiladi. Kritik massa sistemaning geometriyasiga bogMiq. Masalan: toza
184
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

235U dan iborat ellipsoid shaklda (a = 1,94 m, b = 1,55 m) bo‘lgan 
sistemaning kritik massasi 47 kg. Shar radiusi R = 17 sm. Agar uran moddasi 
berilliy qobiqli poluetilen plyonkalar bilan qatlam-qatlam ajratilsa, kritik 
massa 242 g radiusi R_ = 3 sm bo ‘ladi;
8) 
Aktiv zona kritik kattaligini va yoqilg‘i kritik massasini yanada 
kamaytirish uchun reaksiya zonasini neytronlarni qaytaruvchi m odda- 
qaytargich bilan o ‘raladi. U aktiv zonadan chiqib ketadigan neytronlar sonini 
kamaytiradi. Qaytargich sifatida berilliy ishlatiladi.
Shunday qilib, issik neytronlar ishtirokida ishlaydigan reaktoming 
k x
ko ‘payish koeffitsienti:
k x
= 
V P f £
- 
(5.9.13)
k o ‘rinishdagi taqribiy fo rm u lad an foydalanish m um kin. (5.9.13) 
form uladagi u ch ta k o ‘paytuvchi t o ‘g ‘risid a y uqorida bayon etild i. 
To‘rtinchi oo ko‘paytuvchi esa tez neytronlarda ko‘payish koeffitsientini, 
bu koeffitsient tez neytronlar sekinlashgunga qadar boTinishga olib kelishi 
mumkinligini hisobga olish uchun kiritiladi. 0 ‘z m a’nosiga asosan 
e
doim 
birdan katta boTadi. Issiq neytronlar ishtirokida boTadigan reaksiyalar 
uchun uning qiymati 1,03 atrofida boTadi. Tez neytronlar ishtirokida 
boTadigan boTinish reaksiyalari uchun (5.9.13) formula o‘rinli boTmaydi. 
^ -kattalik yonilgTning turiga bogTiq boTganligi, 
e
esa sekin neytronlar 
bilan amalga ortadi gan reaksiyalar uchun 1 ga yaqin boTganligidan, biror 
aktiv muhitning sifati r/"ko‘paytma bilan aniqlanadi va 
( p f)
= 0,823; 
(
Pf)gom
= 0)595 boTadi. Tabiiy uran uchun 
rj =
1,34 ekanligidan 
(k*)gel
>
1, (&*) 
< 1 • Bu sonlar geterogen m uhitning gamogen muhitga nisbatan
afzalligini ko ‘rsatadi.
1942-yilning d ekabrida C hikago (A Q Sh) u niversitetid a E .F erm i 
boshchiligida jaho nd a birinchi boshqariladigan reaktor qurildi. 1946- 
yiln in g d ekabrida M oskva sh ah rid a I.V .K urchatov va A .I.A lixanov 
boshchiligida reaktor ishga tushirildi. Bu reaktorlarda sekinlatgich sifatida 
grafit, boshqarishda neytronlam i kuchli yutuvchi kadmiy yoki bordan 
yasalgan sterjenlardan foydalanilgan.
Zanjir reaksiyani boshqarishda kechikuvchi neytronlarning ahamiyati 
katta. Kechikuvchi neytronlarni hisobga olib, ko ‘payish koeffitsientini k 
= k0 + kkech (bu yerda k0 - oniy neytronlarning ko‘payish koeffitsienti)
185
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yig‘indi ko‘rinishidayozish mumkin. Zanjir reaksiyaning rivojlanib borish 
tezligi neytronlarning k o ‘payish koeffitsienti k bilan ikki ketm a-ket 
bo‘linish jarayonlari orasida o ‘tuvchi vaqt miqdoriga ham bog‘liq. Bu 
vaqt (/) bir bo ‘linish jarayonining o ‘rtacha yashash vaqti deb ataladi. Bir 
boM inishbosqichidaneytronlarsoni ^ n = /i(k -l)g ao rtad i.V aq tb irlig id a 
esa neytronlar sonining ortishi:
d n _ n ( k -
1) 
d t
t
(5.9.14)
Bu tenglamadan istalgan 
t
vaqtdagi neytron sonini aniqlash uchun 
formula: