Радиотехник тизимлар назарияси асослари

] H + AM
^
AM + p + n.
3) Deytron tarkibidagi bitta nuklonni yadro uzib olib stripping-uzilish 
reaksiyasi (deytronning bir nukloni nishon-yadroda qoladi, ikkinchisi esa 
reaksiya jarayonidan birinchidan ajralib - uzilib o ‘z yo‘Iida davom etadi) 
yangi yadroga aylanishi (d, p) yoki (d, n) reaksiyalar bilan bo‘ladi. Bu 
reaksiya yuqori energiyalarda stripping-uzilish reaksiyasi deyilsa, past 
energiyalarda O ppengeym er-Fillips jara y o n i degan nomni oldi.
Deytron ta’sirida bo‘lib, o ‘tadigan yadroviy reaksiyalami kuzatish (d, p), 
(d, n) va (d, a) reaksiyalar zaryadi Z < 60 bo‘lgan yadrolarda reaksiyaning 
bo‘lish ehtimolligi kattaekanligini ko‘rsatdi. Lekin (d, p) yoki (d, n) reaksiya 
chiqishlarini batafsil tahlil qilish kutilmagan natija berdi. Deytron energiyasi 
kulon potensial to‘sig‘ining balandligidan kichik bo‘lganda (d, p) reaksiya 
chiqishining (d, n) reaksiya chiqishiga nisbati Z < 60 yadrolar uchun 4-5 ga 
qadar ko‘p chiqishi kuzatildi. Bu kutilmagan hol edi. Chunki, agar reaksiya 
kompaund yadroning hosil bo ‘lishi bilan borsa, og ‘ir yadrolarda kulon 
potensial to ‘sig‘i ortib borgani uchun (d, p) reaksiyalarning chiqishi 
kamayishi kerak edi. Bu holni 1935-yilda Oppengeymer va Fillips deytron 
ta ’sirida bo‘ladigan reaksiyalar mexanizmi deytronning yadroga qisman 
kirishi bilan kuzatiladi deb tushuntirdilar.
Bu holda oraliq yadro hosil boMmaydi, deytron yadro bilan bevosita 
ta ’sirlashadi, yadroga yaqinlashgan deytron yadroning elektr maydoni
166
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ta’sirida qutblanadi va yadro kulon potensial to‘sig‘ini balandligi deytrondagi 
nuklonlarning b og‘lanish energiyasidan katta b o ‘lsa, [Bk> 
a
W (2H)] 
qutblanish ta ’sirida deytron neytron va protonga ajralishi mumkin. Natijada 
nuklonlardan neytron yadro tomonidan yutiladi. Proton esa yadro ichiga 
kirmasdan o ‘z yo‘lini davom ettiradi. Shuning uchun ham ikkilamchi zarra 
burchak taqsimoti anizotrop bo‘ladi. Shunday qilib, bevosita o ‘zaro ta'sirli 
yadro reaksiyasi mexanizmi asosida (d, p) reaksiyalar chiqishining ortib 
ketishini tushuntirish mumkin. Umuman, deytron ta’sirida yuz beradigan 
reaksiyalar oraliq yadro hosil boMishi va bevosita o ‘zaro ta ’sirli reaksiyalar 
mexanizmlari bilan ham borishi mumkin.
Bu reaksiya mexanizmlarining hissasini (d, p) va (d, n) reaksiyalaming 
chiqishini taqqoslash yoMi bilan aniqlash m um kin. (d, p) va (d, n) 
reaksiyalaming chiqishi B(d, p)/B(d ,n) deytron kinetik energiyasining ortishi 
bilan ortib borishi, reaksiya asosan Bor kompaund yadro mexanizmi bo‘yicha 
borishini ko‘rsatadi. Bu nisbat kamaysa reaksiya bevosita o ‘zaro ta ’sir 
mexanizmi bilan boMadi.
1951 -yilda Batler Ta > Bk hollarda (d, n) reaksiyalarda hosil boMgan proton 
va neytronlaming energiya va burchaklar bo ‘yicha taqsimotini o ‘rganib, 
reaksiyada hosil boMgan qoldiq yadro uyg‘onish energiyasining harakat 
miqdori momenti va holat jufitligini aniqladi.
5.8.2. Fotoyadroviy rea k siy ala r
Yuqori energiyali gamma-kvantlar yadro bilan to‘qnashishi natijasida 
proton, neytron, deytron va boshqa zarralar hosil qilishi ham da og‘ir 
yadrolarni parchalashi ham mumkin. Bunday reaksiyalarga fotoyadroviy 
r e a k s iy a la r deb ataladi. Bu jaray on fotoeffekt hodisasig a o ‘xshash 
boMganligi uchun yadroviy fotoeffekt deb ham ataladi.
Yadro fotoeffekti 1934-yilda D.Chedvik va Goldxaber tomonidan 
208Tl
radioaktiv izotopdan chiqadigan E = 2,62 M eV energiyali gamma-nurlar 
bilan deytronni bombardimon qilishda kuzatilgan.
y + \ H
 -» 
n + p
yadrolarda fotoyadroviy reaksiyani hosil qilish uchun gamm a-kvant 
energiyasi nuklonningyadrodagi bogManish eneigiyasidan kattaboMishi kerak.
167
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Gam ma-kvantlar radioaktiv yemirilishlardan keyin, ayniqsa, yuqori 
energiyali gamma-kvantlar esatezlatkichlar (betatron, sinxrotron) yordamida 
hosil qilinadi.
F o to y a d ro v iy re a k s iy a la rd a a so sa n (g, n), (g, p) re a k s iy a la r 
kuzatiladi. U larn in g kesim i yadroning tartib nom eriga qarab chiziqli 
ortadi. A > 100 b o ‘lgan o g ‘ir y adrolardan chiquvchi neytronlar va 
kichik energiyali protonlarning burchaklar b o ‘yicha taqsim oti izotrop, 
tez p ro ton lar esa gam m a-kvant y o ‘n a lish ig a tik rav ish d a k o ‘proq 
uchib chiqadi. (g, p) reaksiya chiqishi (g, n) reaksiya ch iqishidan 
taxm inan 100 m arta k o ‘p b o ‘ladi. Bu natijalarn i B orning yadroviy 
reaksiya m exanizm i asosida tu shu n tirish m um kin emas.
Haqiqatan ham, agar (g, n) va (g, p) reaksiya vaqtida oraliq yadro hosil 
bo‘lsa, ikkilamchi neytron va protonlar Maksvell taqsimotiga o ‘xshash 
energiya taqsimotiga ega bo‘lishi kerak edi. (g, p) reaksiyaning chiqishi 
(g, n) reaksiya chiqishidan 103— 104 marta kam bo‘lishi kerak edi, chunki 
kulon potensial to ‘sig‘i kompaund yadrodan protonlarning chiqishini 
qiyinlashtiradi. Tajribalar esa (g, p) reaksiya chiqishining ancha katta 
bo‘lishini ko‘rsatadi. Bu holni to ‘g ‘ri tushuntirish uchun fotoyadroviy 
reaksiyalar bevosita ta’sir mexanizmi bilan boradi deb faraz qilindi. Bu 
yadro mexanizmida gamma-kvant yadro sirtiga yaqin joylashgan proton 
tomonidan yutiladi va to ‘g ‘rid an -to ‘g ‘ri yadrodan urib chiqariladi. 
Fotoprotonning maksimal kinetik energiyasi (Tp)maks = E - ep, bu yerda 
Eg - gamma-kvant energiyasi, ep - protonning bog‘lanish energiyasi.
Fotoprotonning bunday t o ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri urib chiqarilishi asosida 
(g, p) reaksiya c h iq is h in in g k a tta b o ‘lish i va fo to p ro to n la rn in g
anizotrop burchak taqsim otini to ‘g ‘ri tu sh u ntirish m um kin, chunki 
bu yadrolardan p ro to n la rn in g c h iq ish i B or m ex a n izm ig a asosan 
qiyinlashadi.
Tezlatkichlar yordam ida hosil qilingan torm ozlanish gam m a-nurlar 
yordamida kuzatilgan fotoyadroviy reaksiyalarda kesim ning gam m a- 
kvant energiyasiga b og ‘liq ravishda o ‘zgarishi, u larning uyg‘onish 
funksiyasi rezonans xarakterga ega ekanligini k o ‘rsatdi. ( y , p) va 
(Y, n) reaksiyalarning kesim i energiya ortishi bilan ortib Ey = 10 
MeV da 1 m barn ga tenglashadi, s o ‘ng Ey = 15