Радиотехник тизимлар назарияси асослари

=
7T%2 .
Lekin, neytron energiyasi nishon-yadroning u y g‘onish energiyasiga 
mos kelganda n ey tro nlarning yadro tom onidan y u tilish kesim i keskin 
ortib ketadi.
5 .7 -ra s m d a
2nU
y a d ro s i to m o n id a n n e y tr o n la r n in g y u tilis h
k e s im in in g n e y tr o n e n e r g iy a s ig a b o g ‘liq r a v is h d a o ‘z g a ris h i 
k o ‘rsatilgan.
Yadro uyg‘ongan holatlari energiyasiga yaqin qiymatlarida neytronning 
reaksiyaga kirishish kesimining keskin rezonans o ‘zgarishi B reyt (1899-y. 
t.) va V igner (1902-y.t.) form ulasi deb ataluvchi ifoda bilan aniqlanadi:
o
___
y2
— /t A*
r r
( T - T lvzy + r 2 /4
(5.7.12)
Bu yerda T — sathning to‘la kengligi, Tn— sathning neytron kengligi, 
T
-
neytronning kinetik energiyasi, Trez esa rezonans yuz bergan hol E 
= E. 
ga mos keluvchi neytronning kinetik energiyasi.
Bu formula oraliq yadroning energetik xolati bitta bo‘lganda yoki sathlar 
oralig‘i ulam ing kengiligidan ancha katta bo‘lgan hollarda to ‘g ‘ri natija 
beradi.
Rezonans yuz berganda T = Trez (5.7.12) ifoda
161
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

p
crn = 4 n X 2- ^
(5.7.13)
bo‘ladi. Boshqa reaksiya kanallari berk boMganda 
(r=Tn) 
yuqorida 
aytilgandek 
(T n =
4
7cK2
kelib chiqadi.
Tajribalar neytronning kinetik energiyasi juda kichik qiymatlarga ega 
boMganda (T « T ra), neytronlaming yutilish kesimi ulaming tezligiga teskari 
proporsional o‘zgarishini ko ‘rsatadi.
<*» =
1
(5.7.14)
Demak, o ‘ta past energiyalarda (n, b) reaksiya kesimi 1/ Q. kabi o‘sar 
ekan. Bu hol neytronlar fizikasida va yadro energetikasida m uhim
ahamiyatga ega bo‘lgan 1/Q. qonundir. Bu qonun asosida reaktorlarda 
bo‘linish reaksiyalaming o‘ta sekin neytronlar bilan juda ham shiddatli o ‘tishi 
tushuntiriladi. Haqiqatan ham, agar neytronlar tezligi sekinlasa, ulaming 
nishon-yadro bilan ro‘parata’sirlashish vaqti ortadi, natijada neytronlaming 
yutilish ehtimolligi ham o rta d i. Shuning uchun ham, reaktorda neytronlar 
maxsus sekinlashtiriladi. 5.8-rasmda oraliq yadroning hosil bo‘lish kesimi 
bilan neytronning kinetik energiyasi orasidagi bog‘lanish grafigi keltirilgan.
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, neytron energiyasi oraliq yadro energetik 
sathlariga mos kelgandata’sir kesimi keskin ortib, maksimumli egri chiziqlar 
hosil bo‘ladi. B uyerdaE = Tn+ 
s n.
Uyg‘onish energiyasi kichik bo‘lganda 
energetik sathlar bir-biridan uzoqda joylashadi va bu oraliq sath kengligidan 
ancha katta bo‘ladi. Bu sohada neytron yutilish kesimida rezonans cho‘qqilar 
aniq kuzatiladi. Uyg‘onish energiyasi ortishi bilan yadroning energetik sathlari 
soni ortadi va ular o ralig ‘i kam ayadi va yetarlicha katta u yg‘onish 
energiyalarida ular qo‘shilib ketishi mumkin. Energiyaning bu sohasida 
kesimning tekis va uzluksiz o‘zgarishi kuzatilishi kerak edi. Lekin tajribalar 
shuni ko‘rsatadiki, neytronlaroqimi monoxromatikva ulaming energiyalarida 
kuzatiladigan 5 
E
o‘zgarish yadro sathining kengligi 
G
dan kichik bo‘lsa, 
E
ning qiymati 
G
tartibda o'zgarganda kesim tartibsiz va. keskin o ‘zgarar ekan.
Bu hodisa Erikson fluktuatsiyalari deb ataladi. Yuqori energiyalarga ega
162
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'lgan zarraning de-Broyl to‘lqin uzunligi yadro o ‘lchamidan juda kichik 
bo‘ladi. Bu hol zarraning energiyasi bir necha MeV dan katta bo‘lgandayuz 
beradi. Bu energiya sohasida P, = 1, chunki zarra yadro potensial to‘siqdan 
bcmalol o‘ta oladi. Agar yadro absolyut qora jism singari unga tushayotgan
liamma zarralami yutsa 
£,
= 1 bo‘lar edi va bu holda 
a a
=
7rR2,
ya’ni 
yadroning geometrik kesimiga teng bo‘lar edi. Lekin hamma zarralar yadro 
tomonidan yutilmaydi va shuning uchun 
£,
< 1. Hisoblashlar haqiqatan ham,
doimo 

bo ‘lishini ko‘rsatadi va faqat ju d a yuqori energiyali
zarralaruchungina 

boM ishim um kin.0‘tayuqorienergiyalarda
zarralaming yadro bilan reaksiyaga kirishishi mexanizmi ham o ‘zgaradi. T
<100 MeV energiyalarda Bor kompaund yadro mexanizmi kuzatilmaydi. 
Yuqori energ iyali zarra 
yadro ichiga kirib, yadro 
nuklonlarining bir qismini 
urib c h iq a rad i va o ‘zi 
en e rg iy asin in g
b ir 
q ism in ig in a
y o ‘q o tib
yadrodan chiqib ketishi 
m umkin. Yadrodan urib 
chiqarilgan zarralarning
5.8-rasm. Neytron 
yutilish kesimi bilan 
yadro energetik sathlari 
orasidagi bogManish: a) 
energetik sathlar 
sxemasi; b) Kompaund 
yadro hosil boMishi 
kesimining energiyasiga 
bogMiq ravishda
o‘zgarishi. 
a)
&)
163
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

soni va energiyasi boshlang‘ich zarra energiyasiga va uning yadro bilan 
to‘qnashish parametriga bogMiq bo'ladi. Bunday yuqori energiyalar sohasida 
yuz beradigan yadroviy reaksiyalar vaqtida, faqat yadro tarkibidagi 
nuklonlargina urib chiqarilmay, yangi zarralar, masalan, turli mezonlar, 
giperonlar va rezonans zarralar ham hosil boMishi mumkin.
5.7.4. Ikkilam chi z a rra la rn in g energiya va b u rch a k
b o‘yicha taqsim lanishi
K ichik uyg‘onish energiyalarida reaksiya jarayoni alohida sathlar 
xususiyatiga bogMiq boMadi. Shuning uchun ikkilamchi zarralaming energiya 
taqsimotida parchalanuvchi yadroning energetik sathlariga mos ravishda 
qator maksimumlar kuzatiladi (5.8-rasm) Ikkilamchi zarralarning harakat 
m iqdor m om entiga bogMiq ravishda ularning burchak taqsim oti ham 
o ‘zgaradi. Masalan, 
1 = 0
holda ikkilamchi zarralar burchak taqsimoti 
izotrop boMadi.
Yadro uyg‘onish energiyasi katta boMganda energetik sathlar qo‘shilib 
ketgani uchun zarralaming energiya va burchak bo‘yicha taqsimoti haqidagi 
maMumotlar statistik nazariya asosida keltirilib chiqarilishi mumkin.
5.8-§. Bevosita o ‘zaro t a ’sirli yadroviy reaksiyalar
Yadroviy reaksiyalarni o'rganish shuni ko ‘rsatadiki, ba’zi hollarda 
reaksiya natijasini Boming kompaund yadro mexanizmi asosida tushuntirish 
mumkin emas. Masalan, ikkilamchi zarralarning burchak taqsimoti izotrop 
emas, balki anizatrop bo‘lib,chiqdi. Agar yadro reaksiyasi 
t ^
yoki unga 
yaqinroq vaqtda ro‘y beradigan boMsa, bunday reaksiya bevosita o ‘zaro 
ta ’sirli yad ro reaksiyasi deyiladi. Bunday qisqa vaqt ichida yadroga kelib 
tushgan zarra yadrodagi bitta yoki ko‘pi bilan ikkita-uchta nuklonlar bilan 
to‘qnashishga ulguradi.
Kompaund yadro mexanizmidan farqli oMaroq, bu holda bitta nuklon 
bilan to ‘qnashgan zarra unga bevosita impuls beradi va natijada bu zarra 
yadrodan urib chiqarilishi mumkin boMadi.
Bunday mexanizm asosida nishon-yadrodan protonlar hamda neytronlar 
teng intensivlik bilan uchib chiqishi mumkin, chunki yuqori energiyalarda
164
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tushayotgan zarra bilan nishon-yadro orasidagi kulon ta'sim i hisobga olmasa 
ham bo‘ladi.
Shunday qilib, bevosita o‘zaro ta ’sirli yadroviy reaksiyalar quyidagi 
alomatlarga ega bo‘lishadi: birinchidan, tushuvchi nuklon o ‘z impulsini 
asosan bitta nuklonga beradi, uchib chiquvchi nuklonlar ko‘plab tushish 
yo‘nalishida bo‘ladi. Ikkinchidan, tushuvchi nuklon bitta nuklonga deyarlik 
to ‘la energiyasini berar ekan, chiquvchi nuklon energiyasi ham maksimum 
energiyaga yaqin energiya bilan chiqadi. Uchinchidan, kulon to‘sig‘i rol 
o ‘ynamaydi, proton va neytronlar teng intensivlik bilan chiqa oladi.
Bevosita o ‘zaro ta ’sirli yadroviy reaksiyalar xillari turlicha, istalgan 
tushuvchi zarralar bilan barcha yadrolarda kuzatish mumkin. Reaksiya
mahsulida bitta, ju ft nuklonlar, deytron, 3