|
5.6-§. Yadro reaksiyalarining chiqishi
Yadro reaksiyasining chiqishi deganda, m a’lum b ir fizik sharoitda
eksperimental qurilma yordamida har bir reaksiya aktiga mos qayd q i I inadigan
zarralar soni tushuniladi.
Agaryupqanishongatushayotgan zarralaroqiminingzichligi
N(N
=
na
0
a),
nishonning - 1 m2 yuzasidagi yadrolar soni N zarralaming yutilishi va
sochilish kesimi s. bo‘lsa, u holda shu yupqa nishonning birlik yuzasida sodir
bo‘ladigan reaksiyalar soni Ps = cr N sN, bo‘ladi. Tushayotgan zarralar oqim
153
www.ziyouz.com kutubxonasi
zichligiga bo‘lsak, yupqa nishon uchun reaksiya chiqishi Y. =
o
N bo‘ladi.
1 m3 hajmdagi atomlar soni, yuzasi 1 m2, qalinligi 1 m bo‘lgan nishondagi
yadrolar soniga teng ekanligini hamda yuzasi 1 m2 bo‘lgan
x
qalinlikdagi
p
x
^
nishonda
=
— ■
6,02 -10" yadro/m2yadro mavjudligini hisobga olsak,
Jl
•
° , P
q
X
- ig
reaksiya chiqishi:
Y, =
— j— 6,02-10' ; bunda
a 0
- nishon moddasining
/x
zichligi,
A
esa atom og‘irligi.
5.7-§. Y adroviy reaksiy alarnin g tu rli m exanizm lari
Turli yadroviy reaksiyalarni har taraflama to‘g‘ri tushuntirib beruvchi
nazariya hozirgacha yaratilgan emas. Shuning uchun yadroviy reaksiyalar
turli soddalashtirilgan mexanizm yoki modellar asosida tushuntiriladi. Bu
m exanizm yoki m odellar asosida yadroviy reaksiyalarning u yoki bu
xususiyatlari to‘g ‘ri tushuntirilishi mumkin.
Yadroviy reaksiyalarning quyidagi mexanizmlari mavjud:
1.
B or k om paund y ad ro m exanizm i. 1936-yilda Nils Bor taklif qilgan
yadro mexanizmiga ko‘ra, yadro reaksiyasi ikki bosqichdan iborat. Birinchi
bosqich nishon-yadro bilan zarraning birikma (kompaund) holat tashkil
etishidan iborat, ya’ni a + A —>C*.
Birikma holat C* har doim kuchli uyg‘ongan bo‘ladi, ikkinchi bosqich
esa birikma holatning u yoki bu zarraga parchalanishidan iborat, y a’ni
C* —>B + b. Demak, bu mexanizmga asosan reaksiya quyidagicha o ‘tadi:
a + A -> C * —>B+b.
Bu mexanizmga ko‘ra, yadroviy reaksiyaning bo‘lib,o‘tishi ju da sekin
yuz beradi deb qaraladi.
2. Bevosita o‘zaro ta ’sirli yadroviy reaksiya. Bunday reaksiyadanuklon
yadrodagi bir yoki ko‘pi bilan ikkita-uchta nuklon bilan ta’sir!ashadi yoki
birorzarraalmashish bilanta’sirlashadi deb hisoblanadi. Bu holdakompaund
yadro hosil bo‘lmaydi. Bunga (d, n), (d, p) uzilish reaksiyalari va (p, d), (n,
d) ilish reaksiyalari misol bo‘la oladi. Uzilish reaksiyasida tarkibiy qismga
ega bo‘lgan birlamchi zarra deytrondagi nuklonlaming biri yadro tomonidan
«uzib» olinadi. Ilish reaksiyasida esa, aksincha, birlamchi nuklon yadrodan
bitta nuklonni ilib oladi, deytronga aylanadi.
154
www.ziyouz.com kutubxonasi
3. K ulon o‘yg‘onish. Bunda yadro oldidan uchib o ‘tayotgan zaryadlangan
zarraning kulon maydoni ta'sirida yadro uyg‘ongan holatga o ‘tib qoladi.
4. B ir yoki b ir nech ta z a rr a la r hosil bo ‘lishi bilan yuz berad ig an
yadroviy reaksiya m exanizm i. Bu jarayonda birlamchi zarra energiyasi
109
e V
dan yuqori bo‘lganda yadro reaksiyasi natijasida bir yoki bir nechta
ikkilamchi zarralar hosil bo‘ladi. Judayuqori energiyalarda barion-antibarion
juftlari ham hosil bo‘lishi mumkin.
5.7.1. Yadro reaksiy alarin ing k o m p au n d y a d ro m exanizm i
N.Bor 1936-yildayadro tomchi modeliga asoslanib yadroviy reaksiyalar
nazariyasini yaratdi. U yadroviy reaksiya ikki bosqichda bo‘ladi deb faraz
qildi. Birinchi bosqichda a -z a rraA -y ad ro -n ish o n bilan birikib kompaund
yadro C’ ni hosil qiladi, ikkinchi bosqichda uyg‘ongan holatdagi kompaund
yadro
b
zarra chiqarib parchalanadi. Umumiy holda reaksiyani quyidagicha
yozish mumkin:
a + A —»C*—»B + b
(5.7.1)
Kompaund yadro yashash vaqti yadro vaqti tyad = 10-22- 10~23 s dan
katta bo ‘ladi. B unday b o ‘lishligi yadroga tushayotgan a - z a r r a o ‘z
energiyasini nishon-yadro nuklonlari bilan to‘qnashib energiyasini yo‘qotadi.
Uning energiyasi yadrodagi nuklonning bog‘lanish energiyasidan kichik
bo‘lib,qoladi va endi u nishon-yadrodan chiqib keta olmaydi. Hosil bo'lgan
kompaund yadro uyg‘ongan holatda bo‘ladi. Shunisi muhimki, kompaund
yadro tarkibidagi bitta ham nuklon bogManish energiyasini yengib chiqib
ketish energiyasiga ega emas.
M asalan, nishon-yadroga zarra tom onidan olib kelingan uyg‘onish
energiyasi 15 MeV, kompaund yadrodagi nuklonlar soni esa A = 100 boMsin.
U holda har bir nuklonning uyg‘onish energiyasi 0,15 MeV ga teng. Nuklon
yadrodan chiqib ketishi uchun esa uning kinetik energiyasi bogManish
energiyasi (8 MeV) dan katta boMishi kerak.
Vaqt o‘tishi bilan bu ortiqcha 15
M eVe
nergiya kompaund yadro nuklonlari
o‘rtasida bir necha xil taqsimotda boMadi. Tasodifan shunday fluktuatsiya
vaziyati vujudgakeladiki, bundayadro sirtidagi biror nuklondayadroni tark
eta oladigan darajada energiya yig‘ilib qolishi mumkin. U holda ehtimolligi
juda kichik boMgan «bug‘lanish» jarayoni yuz beradi va nuklon yadrodan
155
www.ziyouz.com kutubxonasi
chiqib ketadi.
Shunday qilib, kuchli o ‘zaro ta ’sir uyg‘ongan yadroda nuklonlararo
u y g ‘onish energiyasini intensiv ravishda qayta taqsim lab tu rish in i
ta'minlaydi.
K om paund yadro o ‘zining qanday vujudga kelganligini butunlay
«unutgandan» so‘ng yemirilish amalga oshiriladi.
Kompaund yadroning parchalanish turi uning uyg‘onish energiyasiga,
harakat miqdori momentiga va boshqa xarakteristikalarga bog‘liq. Lekin
kompaund yadroning parchalanish turi uning vujudga kelish jarayoniga
bog‘Iiq emas.
Tajribada birlamchi a va ikkilamchi
b
zarraning yo‘nalish!ari orasida
mutlaqo bog‘lanish yo‘qligini ko‘rsatadi. Kompaund yadro orqali o ‘tadigan
yadro reaksiyalarida
Do'stlaringiz bilan baham: |
