Radiobiologiya

 

Kuchaytirilish  prinsipi.

  Bu  prinsipga  binoan,  nishonga  tegish  natijasida 

hujayra  strukturasida  sodir  bo'lgan  dastlabki  o'zgarishlar  (zararlanishlar)  ko'p  marta 

kuchaytirilib.  hujayraviy  jarayonlarning  keng  ko'lamli    ikkilamchi  zararlanishiga 

sabab bo'ladi.   

Umum holda, tegish va nishon prinsiplari, muayyan bir hujayraviy nishonning 

zararlanishidan  iborat    shartli  reaksiyani  ko'zda  tutadi  va  yagona  test  -  effektni  nur 

ta’siriga javoban kelib chiqadigan reaksiya o'lchov birligi sifatida qabul qiladi. Har bir 

reaksiya,  muayyan  bir  nishonning  zararlanishiga  mos  keladi.  Tegish  va  nishon 

prinsiplari  proliferativ  halokatini  tasvirlashda  samarali  natijalar  beradi.  Bunda, 

reaksiya  birligi  sifatida  hujayra  halokati,  nishon  sifatida  esa  hujayraning  proliferativ 

halokatiga  sabab  bo'luvchi  yadro  (strukturaning  umumiy  zararlanishi)  namoyon 

bo'ladi. 

Kuchaytirilish prinsipiga ko'ra, DNK molekulasidagi molekulyar zararlanishlar 

soni,  replikatsiyalanish  evaziga  oshib  boradi.  Bundan  tashqari,  zararlangan 

matritsaning transkripsiyalanishi natijasida, xatolar ham transkripsiyalanadi. Ular, o'z 

navbatida, translokatsiya orqali oqsillarga beriladi. Strukturaviy buzilishlar natijasida. 

yo'qolgan    funksional  qobiliyat,  endi  hujayraning  o'sha  funksiyasiga  mos  ehtiyojini 

ta’minlay  olmaydi.  Takroriy  transkripsiya  va  translyatsiyalar  avj  olib,  ular  dastlabki 

yagona zararlanishning ko'payib ketishiga sabab bo'ladi.  

Kuchaytirish prinsipi  -    ionlantiruvchi nur yutilishi  natijasida  kelib  chiqadigan 

effektning  yutilgan  nur  energiyasiga  nisbatan  nomutanosib  darajada  katta  bo'lib 

ketishidan  iborat    radiobiologiyaning  ikkinchi  bir  paradoksini  izohlab  beradi. 

Masalan,  nurga  nisbatan  o'rtacha  sezgirlikka  ega  organizm    10  Gr  ga  teng  halokat 

dozasi qabul qilganda,  yutilgan radiatsiya  dozasining  issiqlik ekvivalenti  har gramm 

to'qimaning haroratini  bor - yo'g'i  0,002°S ga ko'tara oladi, xolos.  

Tegish prinsipiga ko'ra, nur bilan modda o'rtasida amalga oshadigan har bir akt 

o'z holicha  mustaqil   bo'lib, Puasson  taqsimotiga bo'ysunadi.  Agar  nishon hajmi  -  v, 

nur  dozasi  -  D  va  nishonga  tegish  soni  -  n  orqali  ifodalangan  bo'lsa,  nishonga  aniq 

tegish ehtimolligi P(n) bo'lsa, Paussonga binoan:                      

 

 a  o'rtacha tegish bo'lib, a = nD, dir. n = 0 da  0! = 1. 

 

Demak,  testreaksiyaning  sodir  bo'lishi  uchun  nur  kvanti  nishonga  n  marta 

tegishi  shart.  V  -  hajmda  amalga  oshadigan  n  -  1  yoki  undan  kam  sondagi  tegishlar 

test - reaksiyaga olib kelmaydi. 

 Test - reaksiya hosil qilmaydigan hujayralar ulushini aniqlash uchun n dan kam 

tegish sodir  bo'lgan  hujayralarni  jamlash  lozim bo'ladi.  Agar bunday  hujayralar soni 

N,  dastlabki  olingan  hujayralar  soni  esa  N

0   

orqali  belgilansa,  test  -  reaksiya 

halokatdan  iborat  bo'lgan  taqdirda,  populyatsiyada  tirik  qolgan  hujayralar  ulushi  N/ 

N

0

 ga teng bo'ladi. Jamlash natijasida quyidagi tenglama hosil bo'ladi. 

 

---

 

29

 

 

 

Bu yerda k

=

 p -1 dir. 

Agarda  test    reaksiyaga  sabab  bo'lgan  nishonga  tegishlar  soni  N  =  1    bo'lsa, 

tenglama quyidagi ko'rinishga keladi: 

 

Mazkur  tenglama  eksponensial  egri  chiziqni  ifodalab,  yuqorida  ko'rsatib 

o'tilganidek,  ko'pchilik  hujayralarning  tirik  qolish  egri  chiziqlari  shu  xil  shaklga  ega 

bo'ladi va hujayraning bir zarbdan faolsizlanish jarayonini aks ettiradi. 

Agarda  hujayralarning faolsizlanishi uchun  birdan  ko'p tegishlar talab  etilsa,  u 

holda  faolsizlanish  jarayoni  2  -  tenglama  orqali  tasvirlanib,  tirik  qolish  egri  chizig'i 

sigmasimon  shaklga ega  bo'ladi.  Bunday egri chiziq,  yarim  logarifmik  koordinatalar 

sistemasida yelkaga ega bo'ladi. Yelka kengligi test - reaksiya yuz berishi uchun talab 

etiladigan  tegishlar soni  bo'lib,  u tegishlar  sonining oshishi bilan  ortib boradi.  Yelka 

kengligini  ifodalovchi  mazkur  kattalik  nishonga  tegadigan