Рақамли иқтисодиёт Дилором тожибоева. Рақамли иқтисодиёт ва унинг таълим тизимига талаблари 3 Маркетинг

Феруза АВУЛЧАЕВА,
Фарғона политехника институти таянч докторанти.
Саноат корхоналарини иºтисодий бошºариш моделларини 
такомиллаштириш йўллари
Пути совершенствования моделей экономического управления 
промышленными предприятиями
Ways to improve models of economic management at industrial 
enterprises
УЎТ: 338:621(575-171)
Калит сўзлар: 
модель, иқтисодий бошқариш моделлари, иқтисодий самарадорлик, молиявий нати-
жалар, бошқарув тизими, корхона фойдаси, инвестицион жозибадорлик.
Юртимизда фаолият юритаётган саноат корхона-
ларининг рақобатбардошлигини таъминлаш, қўшимча 
қийматли маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш, 
бошқарув тизимини замонавий тамойиллар асосида 
ташкил этиш тобора муҳим аҳамият касб этиб бор-
моқда. Ҳудудларда саноат тармоқларини ривожланти-
риш мақсадида кластерлар, эркин иқтисодий зоналар, 
кичик саноат зоналари ташкил этилиб, уларнинг тар-
кибида инновацион марказлар фаолияти йўлга қўйил-
моқда. 
Саноат тармоқларида корхоналар сонининг орти-
ши тармоқ ичидаги рақобат муҳитини юзага келтиради, 
бундай шароитда корхона самарадорлигини таъмин-
ловчи омилларга эътибор қаратиш талаб этилади. Шу 
боис 2017–2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини 
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича 
Ҳаракатлар стратегиясида юқори технологияли қайта 
ишлаш тармоқларини, энг аввало, маҳаллий хом ашё ре-
сурсларини чуқур қайта ишлаш асосида юқори қўшим-
ча қийматли тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришни жадал 
ривожлантиришга қаратилган сифат жиҳатидан янги 
босқичга ўтказиш орқали саноатни янада модерниза-
ция ва диверсификация қилиш [1] муҳим вазифа этиб 
белгиланган.
Устувор вазифаларнинг самарали ижросини таъ-
минлаш бўйича зарур чора-тадбирлар ишлаб чиқилиб 
амалиётга татбиқ этилмоқда. Натижада саноат тар-
моқларининг рақобатбардошлиги ортиб, иқтисодий 
самарадорликка эришилмоқда.
Ўтган 2019 йилда юртимиз корхоналари томони-
дан 331,0 трлн. сўмлик саноат маҳсулотлари ишлаб 
чиқарилган бўлиб, 2018 йилга нисбатан саноат ишлаб 
чиқаришнинг физик ҳажм индекси 106,6 фоизни таш-
кил этди. Саноат ишлаб чиқариш таркибида энг катта 
улуш ишлаб чиқарадиган саноат ҳиссасига тўғри келиб, 
унинг жами саноат ишлаб чиқаришдаги улуши 79,9 фо-

---

105
Biznes-Эксперт
№ 7, 2020
МОДЕРНИЗАЦИЯ
изни ташкил этди (1-чизма).
2018 йилга нисбатан, 2019 йилда тоғ кон саноати ва 
очиқ конларни ишлаш, электр, газ, буғ билан таъмин-
лаш ҳамда ҳавони кондициялаш соҳаларини умумий 
саноатдаги улуши ортган. Саноат соҳаларининг иқти-
содий самарадорлигини таъминлашда ишлаб чиқариш 
корхоналарида ташкил этилган бошқарув тизимининг 
ўрни муҳим аҳамият касб этмоқда.
Самарали бошқарув тизимини ташкил этиш орқали 
корхонада маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг орти-
шига, ресурслардан оқилона фойдаланиш имкониятла-
рига, ишлаб чиқариш жараёнини узлуксизлигини таъ-
минлашга эришилади.
Корхоналарнинг иқтисодий самарадорлигини таъ-
минлаш омиллари юзасидан кўплаб тадқиқотчилар ўз 
ёндашувларини таклиф этган. Украиналик тадқиқотчи 
Алексий Квилински корхона иқтисодий самарадор-
лигига эришишда ахборотнинг ролини оширишни 
таклиф этган, ахборотни ишлаб чиқаришнинг энг 
муҳим омилига ҳамда ишлаб чиқариш қудратига айлан-
тириш, корхона фаолиятини режалаштиришда, инсон 
капитали ролини оширишда, ишчилар ўртасидаги ўза-
ро муносабатларни мустаҳкамлашда, корхонанинг бо-
зорга мослашувчанлигини таъминлашда, мол етказиб 
берувчилар билан муносабатларда, истеъмолчилар ва 
маҳаллий аҳоли билан ўзаро алоқа жараёнларида ком-
муникацион муҳитни яратиш [3] энг асосий омил бў-
лишини таъкидлайди.
Албатта корхоналар самарадорлигини таъминлашда 
ахборот ва коммуникациянинг ўрни муҳим ҳисоблана-
ди, шу билан бирга, иқтисодий самарадорликка бевоси-
та таъсир этувчи омиллар сифатида маҳсулот таннар-
хи, ишлаб чиқариш қуввати, операцион харажатлар, 
ресурс лар таъминоти, инновацион фаолият, бошқарув 
тизимини ҳам киритиш мумкин. Корхона самарадор-
лигига таъсир этувчи омилларни тўғри йўналтириш, 
уларнинг таъсир даражасини мувофиқлаштириш бево-
сита корхонанинг бошқарув тизимига боғлиқдир. 
Ишлаб чиқариш корхоналарининг бошқарув тизи-
мини самарали йўлга қўйиш орқали кўплаб корхоналар 
юқори иқтисодий самарадорликка эришмоқда. Бунда 
бошқарув тизимини муайян модель асосида ташкил 
этиш тузилма фаолиятининг самарали ишлашига кучли 
таъсир кўрсатади.
Иқтисодий бошқарув модели корхонанинг сама-
радорлигини таъминлашга хизмат қилувчи омилларни 
фундаментал муносабатларини акс эттиради. Иқти-
содий модель энг муҳим масалаларни қисқача, ихчам 
кўринишда кўрсатиш имконини берувчи иқтисодий 
воқеликни соддалаштирилган кўриниши ҳисобланади. 
Иқтисодий модель ўзгарувчан ташқи муҳит омилла-
рига тез реакция беради, бу эса, ўз навбатида, корхона 
фаолиятини ўзгарувчан шароитларга мослашувчанли-
гини таъминлашга имкон беради. 
Корхонанинг иқтисодий бошқарув моделини 
ишлаб чиқишда асосий эътиборни иқтисодий самара-