Bolalar lug'atidagi so'z soni ko‘pavib borgan sari bir tomondan, ular nutqning leksik .¡ihati ham o'sib borsada, ikkinchi tomondan. bolalarning so،zlar ma’nosini tushunish layoqati, umumlashtirilgan holda idrok eta olish qobiliyati kengayib boradi.
Bolalar nutqi grammatik tuzilishining 0‘sishi
Tilga kira boshlagan bola o‘z nutqida dastlab bosh kelishikda keladigan ba’zi fe’llarni ishlatadi. Bolalarning dastlabki gaplari bir so‘zdan iborat bo‘ladi.Bu gap ularda bir necha ma’noga ega boMishi mumkin. Masalan, bola “koptok” der ekan, bunda “koptokni menga ber”, “ana koptok” degan va boshqa ma’nolarni ifodalashi mumkin.
Lekin bola bir yarim yoshga to‘lgandan keyin, ayniqsa 3 yoshga qadam qo'yganda ona tilisining grammatik tuzilishini tezda egallay boshlaydi.
Bola “oz” va “ko‘p” tushunchasini juda erta farq qila boshlaydi, 2 yoshga yaqinlashganda “katta” va “kichik” tushunchasini ham farq qila boshlaydi. Ammo qaratqich kelishigi o‘rniga tushum kelishigi qo‘shimchasini ishlatadi (bizani uyimiz). Bolalar bu yoshda fe’llami shaxs va zamon e’tibori bilan ham birmuncha to‘g‘ri ishlatadigan bo‘lib qoladilar. Bolalar buyruq fe’lini ancha tez va barvaqt !‘zlashtirib oladilar.
Bola ikki yoshga to‘lganida sodda gaplarni fo،g،ri tuzib gapirishni o،rganadi. Endi bola o‘zi turgan vaziyatdan tashqaridagi narsalar, shu paytdagi biron ish 'harakat bilan bilvosita bog‘langan narsalar haqida ham gapira boshlaydi, ya’ni o‘zi bevosita ko‘rib turmagan narsalar ^g^isida gapira boshlaydiki, bu xildagi nutq tasavvurlarga asoslanib fikr qilishning ifodasidir.
Ikki yarim yoshdan besh yoshgacha bo‘lgan bolalarda aksari o'zicha so،z yasash hodisasi ko‘riladi, masalan, bu yoshdagi болалар o‘zlari bilgan so‘zlarning shakllariga o،xsh“fib so‘z tuza boshlaydilar: non-nanna, osh- ashsha va hokazo. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarning kattalardan eshitgan so‘zlarnigina takrorlab qolmasdan, balki shu tariqa o،zlaricha so‘z yasash grammatik shakllarini ham egallay boshlaganini ko،rsatuvchi belgidir.
Bola yetti yoshga to‘lganida og‘zaki nutqning grammatikasini amaliy yo‘l bilan egallab oladi deyish mumkin. Bu esa keyinchalik savod chiqarish va til grammatikasini o‘rganishga imkon beradi.
Maktabdagi ta’lim jarayonida nutjning 0‘sishi
Maktabda o‘qiyotgan bola o‘z nutqini grammatika qoidalariga muvofiq suratda, ongli ravishda tuzishni o‘rganadi. Grammatikani o‘qib o'rganish jarayonida bola nutqining fonetik jihati qaror topib, nutqning morfologik jihati to‘g‘rilanib boradi. sintaksis tuzilishi ancha takomillashadi.
Maktabda o'qitilayotgan hamma fanlarni o‘rganish va shu fanlar bilan shug'ullanish jarayonida o'quvchi nutqining lug‘at boyligi ko'payadi. so'zlarning mazmuni chuqurlashadi va kengayadi. har qaysi so‘zning١ har qaysi atamaning ma’nosi aniq. ravshan bo‘lib boradi.
Ta’lim jarayonida o'quvchi yozma nutqini to'g،٢i tushunishni o‘rganib oladi: o‘z fikrlarini yozma nutq bilan ham bayon qilish va boshqalarga tushuntirishni o‘rganadi.
Yozma nutqni egallash og'zaki nutqni va ayniqsa monolog nutqni to،g‘ri va kengroq qilib tuzishga yordam beradi.
O'quvchi ovoz chiqarib o'qish. matnni ay nan yoki o’z so'zlari bilan takrorlash yo‘li bilan o'zining artikulatsiya apparatini mashq qildiradi. o‘z nutqini qay darajada to‘g‘riligini; shu bilan birga o‘zi o،zlashtirgan bilimlarini to،g،ri va mustahkamligini ham nazorat qilib boradi.
Savol va topshiriqlar
¡.Nutqni rivojlanish bosqichlarini ta’riflab bering
Nutqning fonetik jihatdan o‘sishi deganda nimani tushunasiz?
Bolalar nutqi grammatik tuzilishining o،slshl
Maktabdagi ta’lim jarayonida nutqning o'sishi
Nutqning anatomo-fiziologik va psixolingvistik ta’rifi Reja NutqnIng yuzaga kelishi va idrok qilinishi
Nutq apparatining tuzilishi va faoliyatida kuzatilishi mumkin bo‘lgan kamchiliklar.
Insonning eng muhim fazilatlaridan biri uning so'zlash qobiliyatiga ega bo‘lib. nutq vositasida o‘zaro aloqa bog'lay olishi. fikrlay bilishidir. Turli tovushlarning ma’lum tartibda birgalashib. payvasta bo‘lib qo،shilishidan yuzaga keladigan ma’noli nutq muayyan organizmlarning faoliyati natijasida paydo boTadi.
Nutq hosil bo'lishida ishtirok etadigan organlarning jami nutq apparati deyiladi. Nutq apparati markaziy va periferik bo'limlardan iborat. Nutq apparatining markaziy boMmiga bosh miya po،stlog،i, po'stloqdagi markazlar osti va o'tkazuvchi nervlar kiradi.
