R. X. Alimov, O’. T. Xayitmatov, A. F. Xakimov, G. T. Yulchieva, O. X. Azamatov, U. A. Otajanov

Iqtisodiy  ob’ekt  –  bu  yon-atrofdan  zaxiralar  oladigan  va  ularni  o’z  faoliyati 
mahsulotlariga aylantiradigan barqaror rasmiy ijtimoiy tuzilmadir.  
Iqtisodiy  ob’ektning  muhit  bilan  o’zaro  ta’siri  natijasida  turli  xil  o’zgarishlar 
yuz  beradi.  Bu  o’zgarishlar  bir-birigi  o’ta  qarama-qarshi  ikki  shaklga  ega  bo’lishi 
mumkin.  Bular:  degradatsiya  (iqtisodiy  ob’ektning  murakkablashuvi,  axborotning 
jamlanishi),  ya’ni  iqtisodiy  ob’ektning  emirilishi  hamda  rivojlanishi.  Bundan 
tashqari,  iqtisodiy  ob’ekt  va  muhit  o’rtasida  vaqtinchalik  muvozanat  ham  bo’lishi 
mumkin, shu tufayli iqtisodiy ob’ekt bir qancha muddat o’zgarmay qoladi yoki faqat 
teskari  o’zgarishlarga  uchraydi.  Ob’ektda  bu  o’zgarishlar  boshqarish  zururiyatini 
yuzaga keltiradi. Boshqacha qilib aytganda, maqsadga yo’naltirilgan ta’sir ko’rsatadi.  
Boshqarish  muhim  funktsiya  bo’lib,  usiz  hech  bir  iqtisodiy  ob’ekt  maqsadga 
yo’naltirilgan  faoliyat  yurita  olmaydi.  Boshqarishning  maqsadi  raqobat  kurashida 
ob’etni  saqlab  qolish,  ko’proq  foyda  olish,  muayyan  bozorlarga  chiqish  va 
hokazolardir.  
Boshqarish  aniq  bir  iqtisodiy  ob’ektlarning  o’ziga  xosligi  va  boshqarish 
maqsadlariga  bog’liq  holda  ularni  barqarorlashtirish,  sifat  belgilarini  saqlash,  muhit 
bilan  iqtisodiy  muvozanatni  ushlash,  iqtisodiy ob’ektni takomillashtirishni  va  u  yoki 
bu foydali samaraga erishishni ta’minlashga imkon beradi.  
Iqtisodiy  ob’ektni  tizim  sifatida  ko’radigan  bo’lsak,  u  quyidagi  elementlardan 
tashkil topgan bo’ladi. 
1.  Boshqaruvchi sub’ekt 
2.  Boshqariluvchi ob’ekt 
Bu elementlar o’rtasidagi aloqa xam katta ahamiyatga ega. Iqtisodiy ob’ekt deb 
ishlab chiqarish korxonasini olsak (aktsionerlik jamiyati,  firmalar, kichik korxonalar 
va  hokazo),  boshqaruvchi  sub’ektga  bu  ishlab  chiqarish  korxonalarining  rahbar 
organlari, bo’linmalari kiradi (direktor, bo’lim boshliqlari va hokazo). Boshqariluvchi 
ob’ektga  esa  korxona  tsexlari,  ishlab  chiqarish  bo’limlari  misol  bo’ladi.  Agar 
boshqaruvchi sub’ektdan ma’lum bir ma’lumot boshqariluvchi ob’ektga yo’naltirilsa, 
bu  aloqa  «to’g’ri  aloqa»  deyiladi.  Korxona  miqyosida  bunga  reja  va  turli  xil 
ko’rsatmalar  qarorlar  misol  bo’lishi  mumkin.  Agar  aksincha,  ma’lumotlar 
boshqariluvchi  ob’ektdan  boshqarish  sub’ektiga  yo’naltirilsa,  «teskari  aloqa» 
deyiladi. Bunga  ishlab chiqarilgan  maxsulotlar  miqdori  va  xokazo  misol bo’la oladi. 
4.4-rasmda boshqaruvning kibernetik modeli keltirilgan.  

---

 
62 
Boshqarish  jarayoni  muayyan  maqsadga  erishishga  yo’naltirilgan.  SHundan 
kelib  chiqib  boshqarish  jarayonini  boshqariladigan  ob’ektdagi  jarayonga  muvofiq 
keluvchi  maqsad  va  hajm  o’rtasidagi  farqni  kamaytirishga  intilish  sifatida  ko’rib 
chiqish mumkin.  
Boshqarish  jarayonida  to’g’ri  va  teskari  aloqa  kanallari  bo’yicha  tizimning 
boshqaruvchi  va  boshqariluvchi  qismlari  o’rtasida  axborot  almashinuvi  kechadi. 
Oldiga  qo’yilgan  maqsadlarni  bajarish  uchun  tizimning  boshqaruvchi  qismi 
boshqariluvchi  ob’ektga  axborot  uzatishning  to’g’ri  kanali  bo’yicha  boshqaruvchi 
ta’sirlar jo’natadi. Teskari aloqa kanali bo’yicha boshqariluvchi ob’ektdan boshqarish 
jarayoni  holati  va  boshqaruvchi  ta’sir  bajarilishi  natijalari  haqida  axborot  kelib 
tushadi.  
Demak,  boshqarish  mohiyatini  boshqariluvchi  ob’ektga  boshqaruvchi  ta’sir 
ko’rinishida etkaziluvchi qarorlar qabul qilish uchun barcha kelib tushuvchi axborotni 
tizimning boshqariluvchi qismida qayta ishlash, deb izohlash mumkin.  
 
 
4.4-rasm. Boshqaruvning kibernetik modeli