R tursunova, G. Tursunova jahon musiqa tarixi

Yakopo Peri 
Klaudio Monteverdi 
Djulio Kachchini
Klaudio  Monteverdi  (1567-1643)
  -   Torkvato  Tasso  va  Ulyam 
Shekspir,  Piter  Palu  Rubens  va  Mikelandjelo  Karavadjolarning 
zamondoshi  boigan.  Bir  vaqtlar  kompozitor  Piter  Palu  Rubens  va 
Mikelandjelo Karavadjo Mantuedagi gersog Gonzaga saroyida birga 
xizmatda boiishgan.  Kompozitor madrigallari  (dunyoviy,  shoirona- 
musiqiy janr,  ona  tilida  ijro  etiluvchi  qo‘shiq  deb  tarjima  qilinadi) 
T.  Tasso  shoirona  lirikasiga,  operalari  esa  V.  Shekspir  fojialariga 
yaqinligi bilan ajralib turadi.
Ma’lumki, Monteverdi musiqaviy drama janriga ancha keksayib 
qolgan  yoshda  murojaat  qilib,  messalar,  vokal  ansambllar,  mad- 
rigallar yaratish  borasida  katta  tajribaga  ega  boigan.  Uning  madri- 
gallarida stile concitato -  hayajonli uslub shakllangan b o iib , o‘zining 
emotsional, dramatik hissiyotga boy tavsifi bilan ajralib turgan.
Operaning  mazmunini  boyitgan  holda  kompozitor  vokal  va 
orkestr partiyalarining shakl va ifbdaviy imkoniyatlarini kengaytirib, 
uvertyura
  va 
duetni
  ular  tarkibiga  kiritadi.  Monteverdi  “Lamento” 
(Nolish  qo‘shig‘i)  nomi  bilan  mashhur  boigan  ariya  turini 
yaratuvchisidir.  Bugunda  kompozitor  qalamiga  mansub  “Ariadna” 
operasidan  saqlanib  qolgan  yagona  lavha  “Ariadna  yig‘isi”  ariyasi 
bizgacha yetib kelgan.
Opera janri,  shuningdek,  katolik  olamining  markazi  boim ish 
Rimda ham  katta  shuhrat  qozondi.  Cherkov  ruhoniylari  opera janri 
orqali  cherkov  ibodatiga  kelganlarga  samarali  ta’sir  qilish  quroli 
sifatida  qaraganlar.  1620-1640-yillarda  Rim  hokimiyati  ustida 
o‘tirgan  Rim  Papasining jiyanlari  -  kardinallar aka-uka Barberinilar
28
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o‘zlarini  homiy  sifatida  ko‘rsatib,  o‘z  sa- 
roylarida  katta  opera  teatri  qurdirganlar. 
Ammo  undan  yana  ertaroq,  Florensiya  ope- 
ralari  bilan  bir  vaqtda  Rimda  boshqa janr  -  
oratoriya  vujudga  keldi.  Oratoriya  xor, 
yakkaxonlar  va  orkestr  uchun  mo‘ljallangan 
kompozitsiyani  tashkil  qilib,  Muqaddas 
xristian 
voqeliklariga 
asoslangan. 
Ular 
cherkov  qoshida  ajratilgan maxsus  xonalar -  
“oratoriyalarda”  ijro  etilgan.  0 ‘z  navbatida, 
uning  ijro  etilishi,  o ‘ziga  xos  sharoiti janmi 
nomlanishiga  turtki  bo‘ldi.  Birinchi  oratoriya 
Emilio  del  Kavalyeri
 
qalamiga mansub bo‘]gan “Tana va qalb haqida tasavvur” nomli asar 
hisoblanadi.  Mazkur  janmi  rivojiga 
Djakomo  Karissimi
  va 
Alessandro Stradellaning
 qo‘shgan hissasi nihoyatda katta bo‘lgan.
Ushbu  kompozitorlar  qalamiga  ko‘p!ab 
kantatalar
  (lotin  va 
italyan  tilidan 
kuylash
  demakdir)  mansub  bo‘lgan.  Kantatalar katta 
hajmda bo‘lmagan lirik-dramatik asar yoki sahnalar boiib, o‘z ichiga 
ariya, rechitativ,  ansambl va xorlami kiritgan. Vaqt o‘tgan sari diniy 
oratoriyalar bilan bir qatorda dunyoviy kantatalar ham yuzaga keldi.
Ammo  oratoriya  va  kantatalaming  mashhurligi 
Rim  opera
 
san’atining  rivojiga  to‘sqinIik  qilmagan.  Rim  shahrida  opera 
librettolarining  prelatlar  tomonidan  yozilgani  bois,  operalar 
nasihatomuz klerekal tavsifga ega  bo‘lgan.  Masalan, 
S tef ano Landi,
 
cherkov kapellasining kuychilaridan  biri  o'zining “Avliyo Aleksey” 
operasini  kardinal  Rospilyozi,  bo'lajak  Rim  Papasi  Kliment  IX 
matniga asoslab yozgan edi. Rospilyozi, shuningdek, dindor doiralar 
tomonidan  tanqid  mo‘(jaliga  aylangan  Djovanni  Bokachcho 
“Dekameron” asaridan olingan sujetga asoslangan V. Matsokki va M. 
Maratssoli musiqiy komediyasi muallifi edi.
Rim  operalar  qatorida  Papa  kapellasining  xonandasi  Loretto 
Vittori  qalamiga  mansub  bo‘lgan  “Galateya“  operasi  alohida  o‘rin 
tutadi. 0 ‘z vaqtida fransuz yozuvchisi Romen Rollan, ushbu operada 
she’riyat va musiqa go‘zalligining eng yuksak ko‘rinishi aks etilgan, 
deb e ’tirof etishi bejiz bo‘lmagan, albatta.
Rim  Papasi  Urban  VIII  vafotidan  so‘ng,  taxtga  aka-uka 
Barberini  dushmani  boigan  Innokentiy  X  o‘tiradi.  Shundan  so‘ng
29
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ular  Rimni  tark  etishga  majbur  boiadilar,  buning  oqibatida  ula 
homiylik  qilgan  opera  teatri  ham  yopiladi.  Ammo  bundan  avvi 
Adriatika  dengizining  Venetsiya  orollaridan  birida  1930-yili  “San 
Kassiano”  opera  teatri  ochiladi.  0 ‘sha  damlarda  Venetsiyi 
Respublika  deb  e io n   qilingani  bois,  opera  teatri  xalq  uchur 
ommabop san’at turiga aylandi.  Ya’ni har bir kishi  chipta sotib olib 
tomoshani  ko‘rishi  mumkin  edi.  Xohlovchilar  ko‘pligi,  xususan
XVII  asr  davomida  ko‘plab  teatrlarni  barpo  etilishiga  turtki  b o iib  
ular  asosan  yaqin  atrofda  joylashgan  cherkovlar  oldida  qurilib 
ulaming nom lar i bilan e ’ion qilingan.
Tabiiyki,  bulaming  bari  asrlaming  xarakteri  va  mazmunigi 
ta’sir  o ‘tkazmasdan  qolmadi.  Birinchi  o ‘ringa  sevgi-muhabba 
mojarosi,  sarguzasht  va  fantastik  sujetlar  chiqadi.  Mifologikj 
sujetlar  saqlanib  qolgan  boisa-da  biroq  yangicha  talqinda  ifoda 
etildi,  shu  bilan  birga,  mualliflaming nigohi  dramatik  voqeliklar va 
hajviy  sahnalarga  boy  boigan  tarixiy  voqeliklarga  qaratildi.  Shu 
bilan  birga,  yorqin  teatral  vositalar  va  effektlarga  boy  b o ig an  
venitsian  operasi  hayotiy  haqqoniylikdan  yiroq  boim agan,  uning 
musiqiy  tili  esa  xalq  qo‘shiq  va  raqslarini,  ohanglarini  o ‘zida 
mujassam etdi.