R tursunova, G. Tursunova jahon musiqa tarixi

“Yaxshi  temperatsiya  qilingan  kla-
 
v ir ”
 yanada  murakkabroq,  mazmun va mahorat jihatdan  serqirra va 
rang-barangdir.  Bu  turkumning  haqiqatdan  ham  Bax  ijodining  qo- 
musi deb e’tirof etilishi bejiz emas.  1722-yilda yakunlangan birinchi 
jildning  kirish  qismida  kompozitor  quyidagi  satrlami  yozib 
qoldirgan:  “Musiqa  bilan  shug‘ullanishga  shay  boigan  yoshlaming 
foydasi  uchun  mashqlar  o'mida,  tajribaga  ega  boiganlar  uchun 
ko‘ngil huzuri uchun m oijallangan”.
Bu  maqsad  kompozitor  uchun  benihoyat  muhim  boigan 
ko'rinadi,  negaki,  Leypsigda  yashagan  davrda  u  bu  turkumning 
ikkinchi jildini  yaratib  tugatadi.  Birinchi jild  kabi,  u yigirma to ‘rtta 
ikki  qismli  polifonik  asarlardan  iborat  b o iib ,  har  biri  alohida  ijro 
etilishi mumkin. Turkumga prelyudiya va fuga kirib, ular bir tonallik 
ostida birlashadi. Masalan, do-major prelyudiya va fuga va h.z. Ya’ni 
tadrijiy ravishda xromatizm asosida butun  diyez va bemol, major  va 
minor ladlarining tonalliklari davrasi qamrab olinadi. Bunday ketma- 
ketlikdagi  tuzilish  kompozitoming  badiiy  amaliyotga  temperatsiya 
tizimining barcha tonalliklarini kiritish istagi bilan amalga oshirilgan.
70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

r
Mazkur  tizim  okíavani  12  bir  xil  yarimtonlarga  boiinishini 
nazarda  tutgan.  Tabiiy  tizimda  klavir  cholg‘usi  kichik  son  belgili 
tonalliklarda jaranglaníshiga moijallangan.  Temperatsiya tizimi esa 
klavir cholg‘usini  nafaqat  major  va  minoming barcha tonalliklarida 
chalishni,  balki  modulatsiyalar  orqali  boshqa  tonalliklarga  erkin 
o‘tish  yoilarini  ochib  berdi.  Temperatsiya  Baxdan  avval  ma’lum 
boigan,  biroq  faqat  kompozitor  sa’y-harakati  bilan,  uni  badiiy 
amaliyotga  kiritish  va  undan  avval  kam  ishlatilgan  ko‘p  belgili 
tonalliklami ijro amaliyotiga joriy etilishi uchun yo‘l  ochib berdi.
0 ‘z  oldiga birinchi  galda  sof amaliy  vazifalami  qo‘ygan  kom­
pozitor  asi  san’atkor  yondashuvidan  yiroqlashmadi.  U  mazmunan 
boy va serma’no ikki qismli polifonik turkumning orasida solishtirish 
turlarining xilma-xil  yoilarini  inkishof qildi.  Organ musiqa kabi  bu 
solishtirish asosida erkin badihalikka asoslangan prelyudiyani jiddiy, 
aniq  yaratish  tamoyillariga  tayangan  fuga  bilan  qarama-qarshi 
taqqoslash usuli asos b o id i. Ba’zan bu kontrast prelyudiya va fugani 
butkul  bir-biriga  o‘xshamasligi,  xususan,  turli  emotsional,  janr, 
tematik, kuy mavzular harakati va boshqa omillar bilan farqlanishida, 
ba’zan  esa  ular  bir-biriga  qardosh  ohanglar  rishtalari  bilan  bog‘- 
liqligida namoyon qilinadi.
Agar  organ  polifonik  turkumlarga  dabdabalik,  yuqori  mahorat 
mohirligi, konsert kenglik,  monumentallik xos boisa, klavir asarlari 
xonakilik tabiati bilan farqlanadi. G‘oyaning chuqur va ifodaviy aksi 
asar  markaziga  qoilgan.  Shu  bois,  klavir  turkumlarida  boshqacha 
uslubiy  usullar  kompozitor  tomonidan  qoilanilganligini  ko‘ramiz. 
Qirq sakkizta prelyudiya va fugada Bax hech biriga o‘xshamas ifoda 
vositalarini mohirona ishlatadi.
Yaxshi temperatsiya qilingan klavir va kompozitoming ko‘plab 
klavir  opuslari  orasida  jahon  san’atining  durdonalariga  aylangan 
namunalar ko‘p.  Birmuncha murakkab,  shu  bois,  kam  ijro  etiluvchi 
polifonik  asarlarini  kompozitor  ijodining  yakuniy  bosqichida 
Leypsigda yaratgan. Bularga partitalar, “Goldenbergli5 variatsiyalar”, 
“Musiqiy  tuhfa”,  “Fuga  san’ati”  kabi  yuksak professional  ijrochilik
5  Goldberg,  mohir  klavisinchi  Baxning  shogirlaridan  biri  bo‘lib,  o‘z  vaqtida  g raf  Kayzerling 
q o iid a   xizmat  qilgaii.  Kechalari  u  uyqusizlikka  duchor  b o ig an   grafni  musiqa  bilan  ko'nglini 
olishga harakat qilgau. O 'z  shogirdiga yordain berish niyatida Bax ariya va o'ttizta variatsiyalardan 
tashkil topgan asarni yozib, uni  “Goldbergli  variatsiyalar» deb atagan.
71
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mahoratiga da’vogarlik qilgan  asarlar kiradi.  Bu  asarlar harn  klavir, 
ham organ variantida bizgacha saqlanib qolgan. 
1
Kompozitoming  orkestr  uchun  asariari,  ko‘p  boimasa-da, 
ijodiy  izlanishlar  borasida  e’tiborga  loyiq.  M aium ki,  kompozitor  ■
 
hayoti  davomida  orkestr  bilan  ko‘p  ishlashiga  to‘g‘ri  kelgan. 
Kyotenda uning tasarrufida ajoyib  orkestr boigan,  shu yerlik hokim 
Leapold  Angal-Ketenlik  ham  klavesin,  skripka,  viola  da  gamba 
cholg'usida chalgani  m aium .  Shaxsan  san’at rahnamosini  o ‘zi turli 
kecha, bazm va tadbirlarda qatnashishi  kutilgan.  Bu tadbirlar uchun 
musiqani  kompozitor  yozib,  o‘zi  bu  tadbirlarning  rahbari  boigan. 
Aynan  shu  bois,  bu  yerda  skripka  solo  uchun  sonata  va  partitalar, 
violonchel  uchun  syuitalar,  orkestr  uchun  Brangdeburg  grafi 
buyurtmasi asosida yozilgan “Branderburg” konsertiar yaratilgan.
Bax  cholg‘u  asarlami  kechroq  Leypsigda  ham  yaratadi.  Biroq 
bu  yerda  asosiy  janrlar  o‘rnida  yangilari  -   vokal-cholg‘u  janrlar 
ko‘tarildi.  Leypsigda  avliyo  Foma  cherkovining  bosh  kantori 
lavozimida  ishlagan  Baxning  e’tibori  tabiiy  holda  vokal  musiqani 
yaratishdagi  izlanishlarga  qaratildi.  Vokal  musiqani  kompozitor 
yoshligida yaratgan, jumladan, Amshtad va Myulxauzendagi davrda 
“Pasxali”  va  “Saylovli”  kantatalar  yaratgan  edi.  So‘ng  Kyoten  va 
Veymarda  bu  sohadagi  tajribalarni  amalga  oshirgan.  Biroq  bu 
sohadagi  samarali  ijodiy  izlanishlar  aynan  Leypsigda  amalga 
oshirildi.  Bu  davr  kompozitor  ijodining  eng  yetuklik  va  yuqori 
mahoratga  ko'tarilgan  cho‘qqi  davridir.  Aynan  shu  davrda  Baxning 
300  ga  yaqin