|
shakl
va
m a’n o
m unosabati
barqaror.
M o r f e m a n in g m iqdoran ch ek lan gan ligi bu m un osab atn in g keng
q a m r o v lilig id a n dalolat beradi.
M orfem ik polisemiya.
M orfem ik polisem iya keng tarqalgan. Bu
m o r f e m a n i n g p olifunksion alligiga b o g iiq . M isol sifatida
[-chilik]
a f f lk s in i
olaylik. Darslik va q o ila n m a la rd a u n in g quyidagi u ch
m a ’n o si farqlanadi:
1)
a so sd a n
anglashilgaa
narsa
yetishtiriladigan
so h a a i
i f o d a l o v c h i
o t:
(paxtachilik
) ,
(
urug‘chilík),
(
chorvachilik
) ,
(uzium chilik);
2)
a so sd a n
anglashilgan narsa-hodisaning
borlik h o la tin i
b i l d i r u v c h i ot:
(pishiqchilik
), (
m o ‘lchilik
) , (
arzonchilik
);
3) asosd an anglashilgan tushuncha bilan bog‘liq b o ig an ishni
b ild ir u v c h i o t: (
ulfatchilik) ,
(
nrilcchilik
), (
dushrranchilik).
A k sa r iy a t m orfem a — p olisem ik tabiatli.
M o r fe m ik om onim iya. SliakJdoshlik bir tur m orfem alar orasida
h a m , t u r l i m o rfe m a orasida ham b o ‘lish i m um kin.
142
1) derivatsion o m o n im iy a :
-ki
I:
[turtki\,
[
tepki], [ko‘chki\
( o t
yasovclii);
-ki
II:
[ic h k i],
[
kechki
],
[ustki]
(sifat yasovchi);
2) grammatik o m o n im iy a :
-(i)sh
I: (
borish
), (
kelish
), (
ketish
)
(harakat nom i sh ak li);
~(i)sh
II: (birga)
(yuvish
>, (
tarash
), (
ishlash
)
(birgalik nisbat sh a k li);
3) d eriv a tsio n -g ra m m a tik om onim iya:
~(i)m
I:
[yig‘im], \terim \,
[sig'ini]
(ot y a so v c h i m o r fe m a );
~(i)m
II:
uyim, kitobim, soatim
(egalik m orfem asi).
Morfemik
sinonim iya.
Aksariyat
m orfem a
m a ’n o d o sh lik
m unosabatida b o 'la d i. S h u b oisd a n derivatsion h am da gram m atik
sin on im iya farqlanadi.
Derivatsion sinonim iya.
D erivatsion m o rfem a n in g b ir-b irig a
yaqin m a ’noni ifo d a la s h i
derivatsion sinonimiya
deyiladi. M a sa la n ,
sifat yasovchi
\- li\, [-d o r], [-ser\, [-ba\
m orfem alari o 'z a r o
sinonim : (
savlatli
), (
savlatdor), (sersavlat
), (
basavlat)
kabi.
M a ’nodoshlik m o r fe m a la r a ro to ‘liq em as, balki ayrim m a ’n o
qirralari orasida b o ‘ lad i. "Va’ni bir m orfem a ik k in ch i m orfem a b ila n
barcha ma’nolari a s o s id a sin o n im b o ‘la olm ayd i.
Bugungi
k u n d a
d e r iv a ts io n
sin o n im iy a
va
d eriv a tsio n
darajalanishni
farqlash
tilsh u n osligim izd a ta d q iq in i k u tayotgan
m uam m olardan.
G r a m m a t i k s i n o n i m i y a .
Nonni yeng
—
nondan yeng, uyga
jo'namcq - uy tom on j o ‘namoq
kabi h odisalarda gram m atik
m a ’nodoshlik m avju d .
Morfemik
a n t o n im iy a .
M orfem ik
a n to n im iy a
d eriv a tsio n
m orfem a orasid agin a m a v ju d . U n g a m isol sifatida
[-//'] va [-jí£ ]
affiksini keltirish m u m k in :
andishali-andishasii, barakali-bebaraka,
baxtli-baxtsiz
kabi.
Morfema variantlari.
M orfem a nutqda tu rli variantga e g a
b o ‘lad i. M isol sifa tid a
qaratqich kelishigi invariant sh a k lin in g
variant ini kuzataylik:
a) poetik variant:
b o g ‘in mevasi;
b) tarixiy varian t:
m anim ;
d) dialektal variant:
/ciiobing;
e) fonetik variant:
m ening.
K elishik p a r a d ig m a sig a kirish huquqiga faqat invariant sh ak l
(-ning)g
ina ega.
DERIVATSIYA
D erivatsiya ( s o ‘z y a s a lis h i, hosil b o 'lish i) tilsh u n o slik n in g
a lo h id a b o'lim i. U d e r iv a tsiy a hodisasi, uning diaxron va sin x r o n
143
t u r i, s o ‘z yasash, h o s i b o ‘lish u su li kabi masala bilan sh u g ‘ullanadi.
D e r iv a t s iy a s o ‘z yasalish in i ham
([ishchi],
[
ishla
],
[kitobxon]),
ichki
m i k o n i y a t asosida yangi leksem a paydo b o lis h in i h a m
([kelishgan],
[ixtisoslashuv],
[
o ‘qigan
\ ,
[birov]
o ‘rganadi.
S o ‘z
yasalishi — s o f n u tq iy h o d isa , n u tq iy jarayon. U
d e r iv a ts iy a n in g asosiy- qism ini tashkil etadi. B iroq un in g lison iy
a s o s i b or. Shu sababli liso n va nutqqa birday daxldor.
So ‘z yasalishi
lingvistik term in sifatida ikki m a’ noli:
a) s o ‘ z yasash jarayoni atamasi;
b) u sh b u jarayonni o ‘rganuvchi soha.
S o ‘z yasash deganda qanday usul bilan b o ‘lsa-d a, yan gi s o ‘z
h o s i l q ilis h tushunilaverm aydi. M asalan, s o ‘z yangi m a’no kasb
e t i s h i n atijasid a yaagi s o ‘z paydo b o ‘lishi
inum kin.
D eylik,
[ishbilarm on]
s o ‘z i yaagi m a ’no kasb etdi. Biroq bu erda yan gi s o ‘z
y a s a lis h i y o ‘q.. D em ak , s o ‘z yasalishi, yasam a va yangi m a’no kasb
e t g a n s o ‘z la m in g leksem alashuvi hodisasini farqlash lo zim .
D eriv a tsiy a ham til taraqqiyoti natijasida tarixiylik va
z a m o n a v iy lik k a daxldor b o'lad i. Shu boisdan tarixiy va sinxron
d e r iv a ts iy a n i farqlash lo z im .
Do'stlaringiz bilan baham: |
