R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I



Download 14,45 Mb.
Pdf ko'rish
bet399/604
Sana28.06.2022
Hajmi14,45 Mb.
#716478
1   ...   395   396   397   398   399   400   401   402   ...   604
Bog'liq
61aeea691dd978.69736170

Ravish LMGIari.
255


Ravish 
h o la t, 
m iqdor-daraja, 
o ‘rin, 
payt, 
maqsad, 
sabab
L M G Ia r ig a b o ‘linadi.
P a y t ravishi. 
Payt ravishi harakatning vaqti, payti, m uddatini
bildiradi: 
[endi\, [saharlab], [hali], [doim], [indin]
kabi. U gapda
k o 'p in c h a h oi, ba’zan kesim b o ‘lib keladi: 
Bigun erta turib tongni
ko'rdim.
(X Jyg‘.) 
Bugunning hakami 
ertadir.
 
(A.X ud.).
0 ‘rin ravishi. 
0 ‘rin ravishi harakatning yuz berish o ‘rnini
bildiradi: [
olg‘a],
[
ilgariga], [oldinga].
E sla trn a . 0 ‘rin ravishini o ‘rin otid an farqlamoq kerak. Bunga
o'rin o tla r in in g nrorfologik o ‘zgarishi a so s qilib olinadi: (
atrofimiz
),
(o'rtada), (o ‘rtadan),
(
ichkarida),
(
o'ngdan
), (
chapda
) , 
(oldida), (u
yerdari)
k a b i.
H o la t ravishi. 
Holat ravishi harakatning bajarilish usuli, tarzini
bildiradi. 
Shu boisdan ular tarz-tus ravishi deb ham yuritiladi:
[bexosdan], [astoydil], [majburan], [qavatma-qavat], [mardlarcha],
[yigitlarcha].
M iq d o r- d a ra ja ravishi. 
M iqdor-daraja ravishi m iqdoriy sifat va
darajani ifo d a la y d i: 
[ko'plab], [sal], [qarich-qarich], [arang], [xiyol[,
[yana]
k a b i. M iqdor-daraja ravishi son ga yaqinlashadi. B iroq son
bilan « n o a n iq m iqdor» belgisi ostidagi n o to 'liq ziddiyatda belgili
a’zo s ifa tid a yuzaga chiqadi.
M a q sa d ravishi. 
F e’ ldan anglashilgan harakatning m aqsadini
ifodalaydi: 
[atay], [atayin], [ataylab], [azza-bazza], [jo'rttaga],
[qasddan].
S a b a b
ravishi 
f e ’ldan 
anglashilgan 
harakatning 
sababini
ifodalaydi: 
[noiloj], 
[noilojlikdan], 
[bekordan-bekorga], 
[chor-
nochor].
E s la tm a . 
Boshqa turkum da b o ‘lgani kabi ravishning ham k o ‘p
m a ’n o lilig i 
ularni 
L M G ga 
ajratishda 
qiyinchilik 
tu g ‘diradi.
M asalan, [
nari-beri]
ravishi o ‘rinni h a m
(Stollarni nari-beri surdik),
h o la tn i h a m
( U nari-beri nonmhta qildi)
ifodalaydi.
R a v is h da 
derivatsiya. 
T ilshunosligim izda 
ravish 
yasalishi
m u n o z a r a li. 
C hunki 
ravishning 
a sosiy qism i — asli boshqa
turkum ga 
m ansub 
soddalashgan, 
yaxlitlashgan 
leksem a. 
Shu
b oisd a n aksariyat tilshunoslar ravish yasalishini inkor etishib,
r a v ish la sh ish
(boshqa 
turkum
so ‘zin in g 
ravishga 
o ‘tishi)
m a v ju d lig in i tan olishadi.
Y u q o r id a sanab o ‘tilgan ravishlar tarkibiga diqqat qilinsa,
ularda t u r li s o ‘z yasash qolipi mavjudligi m a'lum b o ’ladi: 
[arabcha
ot+an], [of+chasiga
] , 
[ot+ona], [ot+farcha] [ot+lab]
kabi.
256


Q o ‘shm a ravish e s a
[olmosh-\-ot\
 
(har gal, har zam on),
[ravish
-+of| 
(hali za m o n
,
kali beri),
 
[
son+ot] (bir yo ‘la, bir dam )
qolipi mahsuli.
Boshqa tu r k u m d a g i takroriy s o ‘z ravish bo'lishi m u m k in :
yuzma-yuz, quruqdan-quruq
kabi.
Tilshunoslar 
r a v ish
tu r k u m in in g
vasal ish
sistem asiga 
e g a
em asligini 
[-an], [-ona]
q o 'sh im c h a sin in g arab ch a va tojikcha s o ‘z
tarkibida 
u c h r a sh in i, 
[-¡archa], 
[-chasiga], 
[-lab]
 
k a b in in g
gram m atik m a’no ifo d a la s h i bilan v a
[-iga/-siga], [-chasiga]
k a b i
so‘zn in g sanoqli d a r a ja d a ekanligi b ila n izo h la y d i.
Ravish gapda k o ‘p i n c h a f e ’lga b o g ‘la n ib h oi, otga b o g 'la n ib
sifatlovchi va zifa sid a k e la d i. Bu ra v ish -
U G M sin in g ta rk ib iy
qism i.
Ravishning tu z ilistiig a ko‘ra tu rla ri. 
R avish tu zilish iga k o ‘ra
sodda
va 
murakkab
t u r g a bo'linadi.
Sodda ravish bir 
o ‘zakli bo‘Ladi: 
[bugun], [indin], [ertaga],
[ertalab].
Murakkab ravish o ‘z o ‘rnida u c h g a b o ‘linadi: a) 
juft ravish
;
b) 
takroriy ravish
; v) 
q o ‘shma ravish.
Juft ravish ik k i s o ‘ zn in g ju ftla sh ish id a n tashkil topadi: 
[y a n a -
tag'in
], 
[eson-omon];
[
o e h in -to ‘qin
] ,
[oldinma-keyin], [qishin-yozin];
[uzil-kesil],
[
ura-sura},
[
unda-bunda]; [ora-sira ], [ora-chora], [ro 'y -
rost], [sal-pal], 
[cha/a-chulpa],
 
[
emin-erkin], [oz-moz], [h u da-
behucfa]; [azza-bazza[, [apil-tapii[,
[
eran-qaran
], 
[o ‘Ida-jo Ida],
Takroriy ravish d a bir o ‘zak ta k r o r la n a d i: 
[galma-gal], [zinhor-
bazinhor], 
[to‘g ‘r id a n -to ‘g ‘ri],
 

e s - e s
] , 
[ o ‘qtin-o‘qtin], 
[ahyon-
ahyonda].
Q o ‘shma ravish b ir d a n ortiq m ustaqil so'zn in g q o ‘s h ilisliid a n
h osil bo'ladi: 
[b ir y o ‘la], [bir tnuncha],

bir talay]; [bajonudil],
[baholiqudrat], [baqadrihol]; [har y ili], [h ar yoq], [har dam ]; [shu
zahoti
], 
[shu asnoda],
T a q lid
*
Taqlid va uning 
U G M s i. T
aqlid o ‘z:bek tilida bir g u r u h n i
tashkil etadi v a m u s ta q il s o ‘z s ír a s id a n o ‘rin oigan. B u n in g bir
n ech ta ilm iy a s o s i b o r .
Birinchidan,
t u r k iy tillarda t a q lid m iq d oran k o ‘p va m a ’no
jih atd an rang-barang.
[kkinchidan,
 
u la r d a g i 
to v u sh la r
tiz m a si 
m a’lum
o b y e k tiv
voqelikdan xa b a r b e r ib turadi.
2 5 7


CJchinchidan,
taqlid gap tarkibida m a ’lum bir sintaktik pozitsiya
e g a lla y d i.
T a q lid — o ‘zbek tilin in g m uhim ifoda vositasi. U larning ifoda
t o m o n i m a z m u n to m o n i bilan tabiiy b o g la n ish g a ega. Bu quyidagi
s o ‘z q a t o r i n i qiyoslash asosida hosil b o ‘ladi:
1 > 
taq-tiq/tuq-tuq/to ‘q-to Ïq/taq-taq;
2 > 
liq-liq/luq-luq/lo ‘q-lo 'q/Iaq-laq;
3 )
rirs- tirs/lars-tars/tars-iurs.
K o ‘rin a d ik i, fonetik qiyofasi tor unii va qattiq undoshdan
iborat 
b o 'lg a n taqliddagi belgi 
darajasi 
keng unli va qattiq
u n d o s h d a n iborat taqlid ifodalagan belgidan past. Bu taqliddagi
shakl v a m a z m u n n in g tab iiy bog'lanishin i ko'rsatadi.
T a q lid ja m iy a tn in g har bir a’zosi tushunadigan turli m a ’noga
ega. 
IM asalan , 
taq-tiq/tuq-tuq/to ‘q-to ‘q/taq-taq
taqlidi 
orqasida
n im a d í r y o tg a n i va ma’ lum bir borliq hodisasini ifodalayotgani shu

Download 14,45 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   395   396   397   398   399   400   401   402   ...   604




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish