R. S. Qosimov (rais), X. Sultonov, Q. Nazarov, M

Talabalarga tayyorgarlik uchun yordamchi materiallar:

1. 
   ISLOM OLAMIDAGI ASOSIY TASAVVUF TARIQATLARI
   

Asosiy tariqatlar	Asoschilari	Kelib chiqish makoni va tarqalish doirasi
Badaviya	Ahmad al –Badaviy (1199-1276),	Shimoliy Afrika
Dasukiya	Ibrohim ad-Dasukiy (1246-1288),	Shimoliy Afrika
Rifoiya	Ahmad bin Ali ar-Rifoiy (1106-1182)	Shimoliy Afrika
Shoziliya	Abulhasan Ali ash-Shoziliy (1196- 1258),	Shimoliy Afrika
Cuxravardiya	Ziyauddin Abu Najib as-Suxra-vardiy - 1037-1168, Shahobiddin Yahyo as- Suxravardiy - 1155-1191, Shahobiddin Abu Xafs Umar as-Suxravardiy -	Eron

92

	vafoti 1234),
Yassaviya	Ahmad Yassaviy (vafoti – 1166 yil),	Markaziy Osiyo
Naqshbandiya- xojagon	Abdulholiq G’ijduvoniy (vafoti 1179), Bahovuddin Naqshband (1318- 1383)	Markaziy Osiyo
Qodiriya	Abdulqodir bin Abu Solih Jiloniy - 1077-1166),	Eron, Markaziy Osiyo
Kubraviya	Najmiddin Kubro (1145-1221),	Markaziy Osiyo
Chishtiya	Muiniddin Muhammad Chishtiy ( vafoti 1236),	Hinduston
Mavlaviya	Jaloliddin Rumiy (1207-1273)	Turkiya

2. 
   SUFIYLIK YO’LINI IXTIYoR ETGANLARNING MA’NAVIY KAMOLOT BOSQIChLARI
   

Shariat

(Barcha musulmonlar uchun umumiy qonun-qoidalar)

Tariqat

(1.Tavba, 2. “Fano fi-sh-shayx” - ya’ni, pirga qo’l berishdan “fano fi-l-loh”gacha)

Ma’rifat³⁵

(“fano fi-l-loh”dan “baqo bi-l-loh”gacha)

Haqiqat

(“baqo bi-l-loh” yoxud oriflik maqomi)

3. 
   NAFS TARBIYaSI VA NAFS DARAJALARI
   

Nafs – milliy ma’naviyatimiz an’analariga binoan inson ruhiyatida moddiy olam ne’matlariga moyillikni ifodalovchi timsol-tushuncha bo’lib, tasavvuf tariqatlarida nafs tarbiyasiga alohida ahamiyat qaratilgan va uning turli darajalari belgilangan:





³⁵ Bu bosqich asli “ma’rifatulloh” atalib, “Haqni tanish” ma’nosini bildiradi. Majoziy qiyosda piri murshid kulolga, murid loyga, “tavba” maqomi loyning xas-xashakdan tozalanishiga. “ma’rifatulloh” bosqichi xumdonga o’xshatiladi. Bu “xumdon”ning olovi esa “ishqi ilohiy”dir.
93

1. 
   Nafsi ammora – insonni tamomila o’z jiloviga olgan, harqanday og’ir gunohlarga boshlovchi tarbiyaga bo’ysunmagan, o’jar nafs. Qur’oni karimning “Yusuf” surasida eslanadi.
   
2. 
   Nafsi lavvoma – gunoh ishlarga yo’l qo’yganda vijdoni qiynala boshlagan, o’z xatolaridan afsuslanish hissi paydo bo’lgan inson nafsining holati. Qur’oni karimning “Qiyomat” surasida eslanadi.
   
3. 
   Nafsi mutma’inna – Sokin muvozanatga erishgan, xotirjam, gunohlardan tiyilgan nafs. Qur’oni karimning “al-Fajr” surasida eslanadi.
   
4. 
   Nafsi mulhama – ilhomlangan nafs, nafs tarbiyasining bu darajasiga erishgan insonlar o’zgalarga beminnat yordam ko’rsatishga moyil bo’ladilar, savob uchun vaqtini, molini, mehnatini ayamaydilar.
   
5. 
   Nafsi marziya – rozi bo’lgan nafs, Alloh taqdir etgan yaxshi- yomon ishlarga sabr qiluvchi, turmush og’irliklariga bardoshli, odamlarning noo’rin munosabatlaridan xafa bo’lib, gina qilmaydigan insonlar nafsi.
   
6. 
   Nafsi sofiya – dunyo orzu-havaslaridan, obro’-e’tiborga intilish tamoyillaridan butkul forig’lik darajasiga erishgan nafs, oriflik maqomiga etishgan piri murshidlar, valiylar nafsi.
   
7. 
   Nafsi komila – payg’ambarlar nafsi, oddiy kishilar nafs tarbiyasi bilan bu darajaga etishi qiyin, ammo komil nafs egasi bo’lishga intilish ma’naviyat nishonasidir³⁶.
   

O’tilgan mavzu bo’yicha savollar:

1. 
   XII asrgacha tasavvufiy qarashlarning shakllanishi.
   
2. 
   Nega milliy ma’naviyatimizning “Tasavvuf tariqatlari va irfon bosqichi” sifatida XII-XIII asrlar olinadi?
   
3. 
   Ibn Sino va G’azzoliyning “Ishq” haqidagi qarashlari.
   
4. 
   Tasavvuf nazariyasi va Ibn al-Arabiy merosi.
   
5. 
   Islom olamidagi asosiy tasavvuf tariqatlari va ularning asoschilari.
   
6. 
   Turkistonda tasavvuf.
   
7. 
   Yassaviya.
   
8. 
   Kubraviya.
   
9. 
   Bahouddin Naqshband va tasavvuf irfonining kamoli.
   
10. 
    Sufiylik yo’lini ixtiyor etganlarning ma’naviy kamolot bosqichlari
    
11. 
    Nafs tarbiyasi va riyozat ma’rifati.
    

9-bob.
Milliy ma’naviyatimiz rivojida
«Majoz tariqi» bosqichi



³⁶ Nafs darajalari haqidagi ma’lumotlar I. Ostanaqulov maqolalaridan olindi.
94

1-fasl. Badiiy adabiyotning mintaqa madaniyatida tutgan o’rni.

«Majoz tariqi» o’zi nima? Nega islom mintaqa madaniyati doirasida milliy ma’naviyatimizning takomili haqida gapirar ekanmiz, alohida va eng mukammal kamolot bosqichining nomi sifatida ushbu iborani tilga olmoqdamiz? Bu ibora Alisher Navoiy ijodining so’nggi davridagi qator asarlari, jumladan, «Holoti Pahlavon Muhammad» va «Muhokamat ul-lug’atayn»larda tilga olinadi va

«Mahbub ul-qulub»da maxsus tushuncha sifatida tahlil etiladi. Alisher Navoiy
«Majoz tariqi» tushunchasini Borliq haqiqatini anglab etishning badiiy adabiyotga xos maxsus yo’nalishi sifatida talqin etadi. Shu sababli bu safar suhbatni umuman badiiy adabiyotning mintaqa ma’naviyatida tutgan o’rni masalasidan boshlash o’rinli
bo’ladi. Mintaqa madaniyatining boshqa sohalari singari badiiy adabiyotda ham til har xil bo’lganiga qaramay (biz, asosan, mintaqa darajasiga ko’tarilgan uch til -

Badiiy adabiyot – san’atning bir turi, inson ruhini Borliq haqiqati bilan uyg’unlashtirishga intiluvchi asosiy vositalardan bo’lib, milliy ma’naviyatmiz an’analarida ibrat maktabi, mehr parvarishidir. Mumtoz adabiyot o’z mohiyatiga ko’ra Borliq haqiqatining botiniy sirlarini zohiriy timsollar vositasida majoziy ifodalash qudratiga ega.
arab, fors va umumturkiy adabiy tildagi adabiyotni nazarda tutamiz), g’oyalar, timsollar olami, syujetlar, turli badiiy shakl unsurlari (vazn, qofiya, badiiy san’atlar), nazariy zamin ko’p jihatdan mushtarak edi. Umummintaqa madaniyatining boshqa yo’nalishlari - Sunna, Kalom, falsafa, tasavvuf kabi badiiy adabiyot ham asrlar davomida rivojlanib keldi. Asli har uch tildagi badiiy adabiyot ham islomdan oldin shakllangan bo’lib, tabiiyki, islomiy yo’nalish birinchi davrda arab tilidagi adabiyotda o’z aksini topa boshladi. Ammo Ummaviylar davri saroy adabiyotida islomiy tus
ko’proq tashqi libos darajasida bo’lib, al-Axtal (640-710) hatto islomni qabul qilmagan holda islom xalifalari saroyida ijod qilar, al-Farazdak (641-730) va Jarir (653-733) ijodlarida ham hanuz qabilachilik an’analari ustun edi. Arab mumtoz adabiyotida «yangilanish» xarakatini boshlab berganlarning aksariyati asli kelib chiqishiga ko’ra sof arab emas edilar. Bashshar ibn Burd (714-784) fors, Ibn al- Muqaffa (724-759) ham Eronda, zardushtiylikka e’tiqod etuvchi oilada tug’ilgan, bu davrning eng zabardast shoiri Abu Nuvas (762-713) ning ham onasi fors ayoli edi.





95
Sunna bilan bir bosqichda arab nasrida adab yo’nalishi shakllanganini,
islom davri ilk turkiy she’riyat namunasi Adib Ahmad ijodi shunga yaqin turishini
oldinroq eslab o’tgan edik. Bu yo’nalish Abul Ataxiya (748-825) ijodi bilan hamohang bo’lib, Abu Nuvasda shakkoklik mayllari kuchliroq edi. Umuman, arab tilidagi mumtoz adabiyot gullab yashnagan davr sunna va islom ma’rifatchiligi bosqichlariga ko’proq mos keladi va unda ikki yo’nalish yorqin namoyon bo’lgan: biri saroy adabiyoti uchun xos bo’lgan madhiya, may va go’zallar vasfi bilan yo’g’rilgan she’riyat bo’lsa, ikkinchisi, pand-nasihat, hayotning mohiyati haqidagi falsafiy mushohadalarga bag’ishlangan qasida, qit’a va nasriy risola (noma)lardan iborat bo’lib, dastlabki davrda bu ikki yo’nalish hatto bir-biriga muayyan darajada qovushmay turdi. Ammo asta-sekin ishqiy mavzu teranlik kasb etib, adab yo’nalishi bilan mazmunan yaqinlashib bordi va Abula’lo al-Maarriy (973-1058) ijodida yuksak falsafiylik, Ibn al-Farid (1181-1234) she’riyatida esa irfoniy ishqning eng oliy qabatlariga ko’tarildi.
IX-XII asrlardagi adabiyot ham ilm singari ko’proq saroyda markazlashgan bo’lib, madhiya qasidalar, ishqiy g’azallar, xamriyot (may mavzui), zuhdiyot (dunyo va uning hoyu havaslari bebaqoligi va ularga mehr qo’ymaslik mavzui), hijo (muayyan shaxslarga yo’naltirilgan hajv) kabi mavzu turlari etakchilik qilardi, ya’ni badiiy adabiyotning vazifasi hanuz ikkinchi darajali, amaliyroq ko’rinishda