budjåt bilan, ijtimoiy sugurta tashkilotlari bilan hisob-kitoblar,
mahsulot (ish, xizmat) sotish va boshqa schyotlar uchun tashkil
etiladi.
Yuqorida kåltirilgan vådomostlar va sintåtik hisob rågistrlari asosida
måmorial-ordårlar tuziladi. Måmorial-ordår bir oyga bir marta ochiladi
va oyning oxrida yopiladi.
Buxgaltåriya hisobining måmorial-ordår shakli koproq qol meh-
natiga asoslangan.
Måmorial-ordår buxgalteriya hisobining eng oddiy shaklllaridan biri
bolib, unda yozilgan malumotlar har oyda «bosh kitob jurnaliga»
tarqatiladi.
Oz navbatida «Bosh kitob» jurnali asosida oborot va qoldiq sum-
malar aniqlanadi, shundan song, schyotlardagi qoldiq summalari tågishli
tartibda hisobotning boshqa shakllariga yoziladi.
«Bosh kitob» dagi schyotlar dåbåt oborotlari yigindisi, ular krådit
oborotlari yigindisi bilan shuningdåk, «Ordår boyicha summalar» qatori
jami bilan tång bolmogi zarur.
Måmorial-ordår buxgaltåriya hisob shaklining quyidagi afzalliklari
mavjud:
hisob jarayonlarini qatiy kåtma-kåtligi taminlanadi;
rågistrlar andozaviy shakllaridan foydalanish imkoniyatining
mavjudligi;
hisob tåxnikasini oddiyligi va tushunarliligi;
buxgaltåriya xodimlari malakasiga kora, hisob ishlarini taqsimlash
imkoniyatining mavjudligi;
måmorial-ordårdagi malumotlarni Bosh kitobga kochirib
yozishning qulayligi.
Quyida måmorial-ordår shaklida ishlatiladigan hisob rågistrlari
kåltirib otiladi:
106
Måmorial-ordår 1 «Kassa»
20___ yil oktabr oyiga.
r
/
T r
/
T r
/
T r
/
T r
/
T
n
o
y
a
r
a
J
n
o
y
a
r
a
J
n
o
y
a
r
a
J
n
o
y
a
r
a
J
n
o
y
a
r
a
J
r
i
d
o
s
i
t
q
a
v
n
a
g
l
o
b
g
n
i
n
n
o
y
a
r
a
J
g
n
i
n
n
o
y
a
r
a
J
g
n
i
n
n
o
y
a
r
a
J
g
n
i
n
n
o
y
a
r
a
J
g
n
i
n
n
o
y
a
r
a
J
i
n
u
m
z
a
m
r
a
l
t
o
y
h
c
S
r
a
l
t
o
y
h
c
S
r
a
l
t
o
y
h
c
S
r
a
l
t
o
y
h
c
S
r
a
l
t
o
y
h
c
S
-
n
o
p
s
å
r
r
o
k
i
s
a
y
i
s
n
å
d
a
m
m
u
S
a
m
m
u
S
a
m
m
u
S
a
m
m
u
S
a
m
m
u
S
)
a
d
m
o
s
(
1
1
1
1
1
D
D
D
D
D
Ò
Ò
Ò
ÒÒ
K
K
K
K
K
Ò
Ò
Ò
ÒÒ
2
9
0
.
0
1
.
2
0
n
a
d
s
x
a
h
s
r
o
d
b
o
s
i
H
t
a
m
z
i
x
n
a
g
l
o
q
y
a
m
li
t
a
l
h
s
i
ir
a
l
a
m
m
u
s
ir
a
f
a
s
n
a
g
li
q
i
d
n
il
i
q
l
u
b
a
q
0
1
0
5
0
2
2
4
0
0
0
0
1
3
9
0
.
0
1
.
4
0
i
n
m
i
d
o
X
g
n
a
g
a
n
o
x
r
o
k
r
a
r
a
z
n
a
g
z
a
k
t
å
y
i
d
n
il
i
q
l
u
b
a
q
ir
a
l
a
m
m
u
s
0
1
0
5
0
3
7
4
0
0
0
2
1
4
5
0
.
0
1
.
7
1
n
u
h
c
u
h
s
ir
å
b
i
q
a
h
t
a
n
h
å
M
n
a
d
it
o
y
h
c
s
h
s
i
h
s
a
l
b
o
s
i
h
i
d
n
il
o
l
u
p
0
1
0
5
0
1
1
5
0
0
0
0
8
7
5
9
0
.
0
1
.
8
1
a
g
l
u
p
d
q
a
n
i
n
r
a
lr
a
v
o
T
r
a
l
m
u
h
s
u
t
n
a
d
h
s
it
o
s
i
d
n
il
i
q
l
u
b
a
q
0
1
0
5
0
2
0
9
0
0
0
0
4
5
6
9
0
.
0
1
.
0
2
a
d
i
s
a
ji
t
a
n
a
y
i
s
t
a
z
ir
a
t
n
å
v
n
I
i
g
a
l
b
a
m
l
u
p
n
a
g
n
a
l
q
i
n
a
i
d
n
il
i
q
m
ir
i
k
0
1
0
5
0
9
3
9
0
0
0
1
i
m
a
j
t
o
r
o
b
o
it
å
b
å
d
t
o
y
h
c
S
0
0
0
3
4
3
1
7
9
0
.
0
1
.
5
0
ir
a
l
g
a
l
b
a
m
l
u
p
a
q
h
s
o
B
b
o
s
i
h
h
s
i
h
s
a
l
b
o
s
i
h
i
d
li
r
a
t
y
a
q
a
g
it
o
y
h
c
s
0
1
1
5
0
1
0
5
0
0
0
5
2
8
9
0
.
0
1
.
8
n
a
d
h
s
it
o
s
i
n
r
a
lr
a
v
o
T
o
d
l
a
s
n
a
g
n
il
o
i
m
u
h
s
u
t
i
d
li
r
å
b
a
g
r
o
t
a
s
s
a
k
n
i
0
1
7
5
0
1
0
5
0
0
0
0
4
5
9
9
0
.
0
1
.
0
2
ir
a
l
q
a
h
h
s
i
n
a
g
a
m
n
il
O
i
d
li
r
a
t
y
a
q
a
k
k
n
a
b
0
1
1
5
0
1
0
5
0
0
0
0
5
i
m
a
j
t
o
r
o
b
o
ti
d
å
r
k
t
o
y
h
c
S
0
0
0
3
4
3
1
Måmorial-ordår shakli yuqoridagi afzalliklarga ega bolishi bilan
birga, bazi bir kamchiliklarga ham egadir:
hisob ishlarining kop måhnatliligi;
analitik va sintåtik hisobning alohida yuritilishi, yani hisobni
alohida yuritilishi natijasida sintåtik hisobdan analitik hisobni orqada
qolishi vujudga kåladi;
107
turli hisob rågistrlarda bitta xojalik jarayonini qayta-qayta yozilishi;
xojalik jarayonlarini ikki yoqlama yozuv usulida aks ettirish
uchun asos hujjatlar ilova qilinmasligi;
hisobot davri boshiga va oxiriga yuritilayotgan schyot boyicha
saldoni aks ettirilmasligi.
Buxgaltåriya hisobining «Bosh daftar» shakli.
Buxgaltåriya hisobi shakllarining vujudga kålishi, qollanishi, hisob
ishlarini hajmidan, hisob xodimlarining malakasidan kålib chiqadi.
Buxgaltåriya hisobining Bosh daftar shaklining vujudga kålishi XIX
asrning boshlariga togri kåldi va hozirgi davrda ham kichik firma
hamda korxonalarda qollanilmoqda. Buxgaltåriya hisobining ushbu
shakli sintåtik schyotlar kam qollaniladigan buxgaltåriyalarga xosdir.
Tabiiyki, kichik firma va korxonalar faoliyati doirasi katta bolmaganligi
sababli, qollaniladigan sintåtik schyotlar miqdori ham kam boladi.
Kichik korxonalar mustaqil ravishda ishlab chiqarish va boshqaruv
hamda xodimlar soni va faoliyatidan kålib chiqib, tågishli organlar
tasdiqlagan buxgaltåriya hisobi shakllaridan birini tanlaydilar.
Buxgaltåriya hisobining Bosh daftar shaklini bir oyda xojalik
jarayonlari 100 tadan oshmagan hollarda qollash maqsadga muvofiqdir.
Buxgaltåriya hisobining ushbu shaklida dastlabki hujjat malumotlari
Bosh daftar dåb ataladigan sintåtik rågistrda yuritiladi. Bosh daftarda
xronologik va tizimli yozuvlar birgalikda olib boriladi, shuning uchun
ham kombinatsiyalashgan rågistr hisoblanadi.
Buxgaltåriya hisobining Bosh daftar shaklida hisob ishlarida qulaylik
yaratish maqsadida oy davomidagi xojalik jarayonlari rååstrini ham yuritish
mumkin. Xojalik jarayonlari rååstri asosida esa Bosh daftar toldiriladi
Dåmak, Bosh daftar shaklida ikki turdagi hisob rågistrlaridan
foydalanish mumkin:
1. Bosh daftar.
2. Hisob obåktlari hisob vådomosti.
Xojalik jarayonlari rååstri
« « _________20__ yil.
r
/
Ò r
/
Ò r
/
Ò r
/
Ò r
/
Ò
a
n
a
S
a
n
a
S
a
n
a
S
a
n
a
S
a
n
a
S
k
il
a
j
o
X
k
il
a
j
o
X
k
il
a
j
o
X
k
il
a
j
o
X
k
il
a
j
o
X
a
v
i
m
o
n
b
i
t
r
a
t
i
m
a
q
a
r
k
il
a
j
o
X
k
il
a
j
o
X
k
il
a
j
o
X
k
il
a
j
o
X
k
il
a
j
o
X
i
n
o
y
a
r
a
j
i
n
u
m
z
a
m
a
m
m
u
S
a
m
m
u
S
a
m
m
u
S
a
m
m
u
S
a
m
m
u
S
)
m
o
s
(
D
D
D
D
D
Ò
Ò
Ò
ÒÒ
K
K
K
K
K
Ò
Ò
Ò
ÒÒ
108
Vådomostlar analitik hisob rågistlari hisoblanadi.
Agar korxona hisob obåktlari hisob vådomostlarini ham yuritsa, u
holda Bosh daftarga malumotlar ham dastlabki hujjatlar hamda vådo-
mostlar malumotlari asosida yozib boriladi.
Bosh daftarning varaqlarida xojalik jarayonining bolgan vaqtida,
dastlabki hujjat tartib raqami, jarayon mazmuni, summasi, korråspon-
dånsiyalanuvchi schyotlar korsatiladi.
Bu daftar rågistri asosida yuritiladigan ushbu shaklning qulayliklari
quyidagilardan iborat.
yozuvlar aniqligi hisob ishlarining tåkshirishni osonlashtiradi;
hisob ishlari kamayadi;
qollaniladigan rågistrlar miqdori kamayadi;
sintåtik schyotlar boyicha aylanma qaydnoma tuzilishiga zaruriyat
yoqoladi;
hisob xodimlarining ortiqcha måhnati qisqaradi.
Yuqorida kåltirib otilgan afzalliklar bilan birga buxgaltåriya hisobi-
ning Bosh daftar shaklini qollashda bazi bir kamchiliklar vujudga
kålib, ular quyidagilardan iborat:
korxona katta bolsa, hisob ishlarini oqilona tashkil etish mumkin
bolmay qoladi;
qollaniladigan schyotlar miqdori kopayishi, xato yozuvlar aks
ettirilishing ehtimolini oshiradi;
hisob xodimlari ortasida måhnat taqsimotining oqilona tashkil
etilishini taminlamaydi.
Ammo, yuqorida takidlaganidåk, buxgaltåriya hisobining Bosh
daftar shaklidan kichik korxonalar foydalanishi u yårdagi hisob ishlarini
yaxshi olib borilishiga xizmat qiladi
Bosh daftarda yil boshiga har bir mablag va ular boyicha qoldiqlar
aks ettirib chiqiladi. Kåyin jarayon mazmuni qatorida oy davomida
xronologik tartibda har bir dastlabki hujjat asosida xojalik jarayonlari
yozib boriladi. Bunda, sodir bolgan jarayonga taalluqli summa,
ikkiyoqlama yozuv usuliga kora, korråspondånsiyalangan schyotlar
dåbåti va kråditida yoziladi.
Oy oxirida har bir schyot boyicha dåbåt va krådit oborotlari aniq-
lanadi hamda jami dåbåt va krådit oborotlari jamlanib, ularning tångliligi
taqqoslash orqali tåkshiriladi. Dåbåt va krådit oborotlar yigindisi tångligi
hisob ishlari togri aks ettirilganligini bildiradi. Dåbåt va krådit
oborotlarda aniqlangan summa ozaro tång bolishi bilan birga
«Tåkshiruv summasi» qatoridagi jami summaga ham tång bolishi kårak.
109
Shundan song, har bir schyot boyicha oy oxiriga qoldiq hisoblab
chiqiladi. Oy oxiriga aniqlangan qoldiq summalar aktiv schyotlarda
dåbåt tomonida, passiv schyotlarda krådit tomonida aks ettirilib, ularning
ozaro tång bolishi shartdir.
Songra, ushbu aniqlangan qoldiq summalar asosida korxona
hisoboti tuziladi.
Yuqorida kåltirib otilgan, Bosh daftar schyotining jadval korini-
shini, kompyutår sabogini yaxshi egallagan hisobchi jadvalli prosåssor
«EXCEL»da samarali qollashi mumkin.
Buxgaltåriya hisobining «Jurnal-ordår» shakli.
Buxgaltåriya hisobini måmorial-ordår shaklida mavjud bolgan
kamchiliklar, hisob shaklini takomillashtirishni talab etardi. 1940- yillarda
buxgaltåriya hisobi shaklini talab darajasiga kotarish maqsadida olib
borilgan ishlar natijasida takomillashgan jurnal-ordår shakli vujudga
kåldi. 1949- yilda esa sobiq shoralar Moliya Vazirligi ilgor korxonalar
buxgaltåriya hisobida tajribadan otgan buxgaltåriya hisobi jurnal-ordår
shaklining måyoriy hisob rågistrlarini ishlab chiqdi. Shu hisob rågistrini
jurnal-ordår dåb atalishi, ular asosida yuritiladigan hisob shaklining
ham jurnal-ordår shakli dåb atalishiga asos boldi.
Buxgaltåriya hisobining schyotlar råjasiga muvofiq ravishda buxgal-
tåriya hisobining jurnal-ordår shakli namunali ravishda ishlab chiqildi.
Buning natijasida xojalik yurituvchi subyåktlar buxgaltåriya hisobi
prinsiplariga ozgarishlar kiritildi. Jurnal-ordår shakliga qadar buxgal-
tåriya hisobining måmorial-ordår shakli qollanilib kålardi.
Buxgaltåriya hisobining «Jurnal-ordår» shakli boshlangich xojalik
jarayoni malumotlarini guruhlab jamlash prinsipiga asoslangan. Bu
jamlashda buxgaltåriya hisobi hamma bolimlari boyicha xojalik
mulklari va jarayonlarini sintåtik hamda analitik hisobi taminlanadi.
Hisobot oyidagi dastlabki hujjat malumotlarini tizimlab va jamlab
hisobga olinishi kårak bolgan mablag hamda xojalik jarayonlarini
ular foydalanishi boyicha aks ettirish imkoniyatini båruvchi hisob
rågistrlarida olib boriladi. Dåmak, måmorial-ordårlarni tuzish zaruriyati
qolmaydi. Buxgaltåriya hisobining jurnal-ordår shaklida boshlangich
xojalik malumotlari togridan-togri jurnal-ordår va yordamchi
vådomostlarda aks ettirilib boriladi.
Jurnal-ordår hisob rågistri yozuvlarni xronologik va tizimli aks ettirib
borishga moljallangan. Xojalik yurituvchi subyåktlarning bazilarida
bir turdagi xojalik jarayonlarining kop sodir bolishi yordamchi
vådomostlardan foydalanish zaruriyatini tugdiradi. Oy davomidagi bir
110
xil xojalik jarayoni kop sodir bolganligi sababli yordamchi qaydnomada
aks ettirilib boriladi, oy oxirida esa jamlangan malumotlar jurnal-
ordår hisob rågistriga kochiriladi. Yordamchi vådomostlar bir vaqtda
ikki vazifani bajaradi. Birinchidan, jurnal-ordårga malumotlar aks etti-
rilishiga xizmat qilsa, ikkinchidan, analitik hisob rågistr sifatida ham
foydalaniladi.
Yordamchi vådomostlar buxgaltåriya hisob obyåktlarini guruhlashda
ham ahamiyatlidir. Masalan, muomala xarajatlarini (savdo korxona-
larida), umum ishlab chiqarish xarajatlarini (ishlab chiqarish korxona-
larida) guruhlash zaruriyatida ham yordamchi vådomostlardan foyda-
laniladi, ularda tågishli malumotlar jamlanadi va oy oxirida jurnal-
ordårda aks ettiriladi. Boshlangich xojalik malumotlarini jurnal-or-
dårlarda togri guruhlashni taminlash maqsadida schyotlar kråditi
boyicha korråspondånsiyalari jurnal-ordår hisob rågistrida togri
yoritilishini kozda tutilgan holda maxsus qator ajratish orqali korsatib
otilgan.
Jurnal-ordår hisob rågistrlarida schyotlar boyicha oylik, choraklik
va yillik hisobotlar uchun zarur korsatkichlar royxati uchun maxsus
qatorlar ajratilgan.
Buxgaltåriya hisobining jurnal-ordår shakli quyidagi asosiy
tamoyillarga asoslangan:
jurnal ordårda xojalik jarayonlari aks ettirilayotganda tågishli
schyot kråditi boyicha dåbåtlanuvchi schyotlar korsatilgan holda
yoziladi;
iqtisodiy va hisob yuritish jihatidan bir-biri bilan bogliq schyotlar
boyicha jurnal-ordårlar mujassamlashgan holda qollaniladi;
sintåtik va analitik hisob yozuvlari birgalikda olib boriladi;
buxgaltåriya hisobi xojalik jarayonlari ustidan nazoratni olib
borish va oylik, choraklik, yillik hisobotlarni tuzishda kårakli korsat-
kichlarga ajratib aks ettirish;
korråsondånsiyalanuvchi schyotlar oldindan korsatilgan hisob
rågistrlari (jurnal-ordår, yordamchi vådomostlar)da aks ettiriladi;
hisob rågistrlari bir oy uchun qollaniladi.
«Jurnal-ordår» shaklining qollanishi natijasida quyidagi imkoniyat-
larga ega bolinadi:
hisob ishlari osonlashadi;
hisob ishlarini buxgaltåriya xodimlari ortasida taqsimlanishi
oqilona tashkil etiladi va oqibat natijasida hisob ishlari unumdorligi
oshadi;
111
hisob ishlari boyicha xarajatlari kamayadi;
sintåtik va analitik hisob yozuvlari birgalikda olib boriladi;
hisobot tuzishga tayyorgarlik ishlari yångillashadi.
Buxgaltåriya hisobining Jurnal-ordår shaklida sintåtik va analitik
hisob yozuvlari birgalikda olib boriladi dåb takidlandi. Bazi hisob
obyåktlari boyicha analitik hisob uchun analitik kartochkalar yuritiladi.
Analitik kartochkalar hisob obyåktlari miqdori kop bolganda qolla-
niladi.
Masalan, Asosiy vositalar analitik hisobi uchun ¹ OS - 6a «Asosiy
vositalar inventar kartochlari» yuritiladi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot
tannarxini aniqlash maqsadida xarajatlar hisobi uchun kartochkalar
yoki yuqorida takidlab otilganidåk, guruhlovchi vådomostlar ham
yuritiladi. Ushbu analitik hisob kartochkalari yuritilganda, ulardagi
malumotlar asosida aylanma vådomostlar tuziladi.
Buxgaltåriya hisobi jurnal-ordår shaklida qollaniladigan ikki hisob
rågistri (jurnal-ordår, yordamchi qaydnoma) dan tashqari zaruriyat
bolsa, yana yordamchi hujjat sifatida maxsus ishlab chiqilgan jadval-
lardan ham foydalaniladi.
Sintåtik hisob rågistri bosh kitob va boshqa rågistrlar asosida
balans hamda hisobotning boshqa shakllari tuziladi.
Bosh kitobda har bir schyot boyicha varaq ajratilib, unda schyotga
taalluqli boshlangich qoldiq, dåbåt oborotlari har bir mos ravishdagi
kråditlanuvchi schyotlar bilan birga hamda krådit oborot umumiy
summasi, oy oxiriga qoldiq summasi korsatiladi.
Bosh kitobda aks ettiriladigan schyotlar boyicha malumotlar tågishli
jurnal-ordår, yordamchi vådomostlardan olinadi.
Dåmak, jurnal-ordår malumotlari naqadar togri va aniqligi hisobot
tuzish uchun asos hisoblanuvchi Bosh kitob malumotlarining ham
togriligini taminlaydi.
Jurnal-ordårlar xojalik jarayonlarining sintåtik hisobini yuritishga
moljallangan bolib, bir schyot kråditida va boshqa schyotlar dåbåt-
lanishi sifatida shaxmat yozuvidan foydalangan holda yuritiladi. Bazi
schyotlar, masalan, «Kassa», «Hisoblashish» schyotlarining krådit obo-
rotlarining hisobini yuritishga moljallangan jurnal-ordårlardan tashqari,
shu schyotlarning dåbåt oborotlarini hisobga olib boruvchi yordamchi
vådomostlar ham yuritiladi. Savdo korxonalarida tovarlar hisobini yuri-
tishga moljallangan «Tovarlar» schyoti boyicha ham xuddi shunday,
krådit oboroti hisobi uchun jurnal-ordår, dåbåt oboroti hisobi uchun
yordamchi vådomostlardan foydalaniladi.
112
Schyotlar dåbåt oboroti uchun moljallangan yordamchi vådo-
mostlardagi yozuvlar ham kråditlanuvchi schyotlar bilan aks ettiriladi,
yani shaxmat yozuvi usulida yoziladi.
Shaxmat yozuvi usulining xususiyati shundaki, yozuv bir marta aks
ettiriladi.
Bazi schyotlar ular iqtisodiy mazmuni jihatidan bir-biriga oxshash
bolganligi sababli, ularning hisobi uchun bitta jurnal-ordår moljal-
langan.
Masalan, «Asosiy vositalar», «Asosiy vositalar eskirishi», schyotlari
iqtisodiy mazmuni jihatidan bir-biriga oxshash bolganligi sababli 13-
jurnal-ordårdan foydalanilgan holda hisob yuritiladi.
Bosh daftar quyidagicha korinishga ega boladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |