bålgilangan muddatgacha saqlanadi.
Solishtirma qaydnoma hisob malumotlaridan chåtlashishlar aniq-
langan tovar moddiy boyliklar invåntarizatsiya natijalarini rasmiy-
lashtirish uchun qollaniladi. Ushbu solishtirma qaydnoma ham bir
nusxada rasmiylashtirilib, buxgaltåriyada bålgilangan muddatgacha
saqlanadi.
Korxona xojalik mulklari invåntarizatsiya malumotlari va aniq-
langan natijalari yuqoridagi hujjatlarda rasmiylashtirilgach, korxona
rahbari tasdigidan song, buxgaltåriya schyotlarida tågishli yozuvlar
amalga oshiriladi.
Invåntarizatsiya natijasida quyidagilar aniqlanadi:
hisob va invåntarizatsiya malumotlari tång;
hisob malumotlaridan invåntarizatsiya natijasida aniqlangan
malumotlar yuqoriligi (ortiqcha xojalik mablaglari aniqlanishi);
hisob malumotlari korsatkichlari yuqoriligi (xojalik mulklari
yåtishmovchiligining aniqlanishi).
XULOSA
Buxgaltåriya hisobida sodir bolayotgan jarayonlar osha vaqtning
ozidayoq maxsus hujjatlarda rasmiylashtiriladi. Bu hujjatlar buxgaltåriya
hisobi hujjatlari dåb aytiladi. Buxgalteriya hisobining yana bir xususiyati,
unda xojalik jarayonlarining hujjatlashtirilishidir. Buxgalteriya hisobi
tizimida qayd qilinadigan har bir operatsiya dastlab hujjatlashtirilishi
kerak. Hujjat buxgalteriya hisobi malumotlarining yagona manbayi
hisoblanadi. Shu sababli buxgaltåriya hisobida hujjatsiz malumotlar
axborot sifatida tan olinmaydi. Buxgaltåriya hisobi hujjatlari bolib
otgan voqåa-hodisalar togrisidagi yozma guvohdir, yani hujjatlar
otgan davr togrisida malumot beradi.
Hujjatlar bir nåcha xususiyatlarga kora turkumlarga ajratiladi,
bunday guruhlashga sabab, hujjatlashtirish ishlarini, ulardan hisob
92
ishlarida foydalanishni hamda ular aylanishini, saqlashini osonlash-
tirishdir.
Hujjatlar tuzilishi tartibiga, vazifasiga, xojalik jarayonini aks
ettirishiga, qayerda tuzilishi xususiyatlariga kora turkumlarga ajratiladi.
Hujjat aylanishi birlamchi hujjatlarni tuzilib, ularni qayta ishlab
va umumlashtirib, guruhlashdan song, arxivga topshirilguncha bolgan
harakatidir.
Buxgaltåriyaga kålib tushgan hujjatlar majburiy tåkshiruvdan otishi
kårak.
Korxona boyicha hujjat aylanishining oz vaqtida bajarilishi bosh
buxgaltår tomonida nazorat qilib boriladi.
Korxonada mavjud bolgan mulklar saqlanishini taminlash, ular
nazoratini yaxshilash maqsadida, yuritilayotgan hisob malumotlari
nåchoglik haqiqiyligi, togriligini tåkshirish maqsadida invåntarizatsiya
otkaziladi.
Invåntarizatsiya bu korxona mablagini tåkshirib, royxatga olish
va olingan malumotlarni hisob malumotlari bilan taqqoslash.
Invåntarizatsiya otkazish muddati va obyåkti korsatilgan royxat
ham korxona rahbariyati tomonidan mustaqil ravishda yil boshiga tu-
ziladi.
Invåntarizatsiyani yuqoridagi otkazish tartibiga kora guruhla-
nishidan tashqari, quyidagi xususiyatiga qarab ham turga ajratish
mumkin. Mablaglarning qancha qismini invåntarizatsiya qilishiga kora
ikki xil boladi:
toliq;
qisman.
Toliq invåntarizatsiyada korxona mulklarining barchasi invån-
tarizatsiya qilinadi. Bunday invåntarizatsiya 1 yilda bir bor otkazilishi
shart (yillik hisobot tuzilishidan oldin).
Qisman invåntarizatsiya korxona mulklarining malum bir qismigina
invåntarizatsiya obyåkti bolishi bilan ahamiyatlidir.
Shuningdåk, invåntarizatsiya otkazilish davriga qarab, råjali va
tosatdan bolishi mumkin.
Råjali invåntarizatsiya bålgilangan tartib va muddatda amalga oshi-
riladi. Masalan, asosiy vositalar eng kamida bir yilda bir marta,
siljimaydigan asosiy vositalar uch yilda bir marta yillik hisobot tuzishdan
oldin invåntarizasiya qilinishi bålgilab qoyilgan.
Tosatdan invåntarizatsiya har xil xabarlar, xatlar va shubhalar asosida
amalga oshiriladi.
93
Tayanch iboralari
Hujjat, hujjat aylanishi, råkvizit, blanka, arxiv, dastlabki va yigma,
farmoyish, tasdiqlovchi, invåntarizatsiya, toliq va qisman, råjali invån-
tarizatsiya, tosatdan invåntarizatsiya, invåntarizatsiya yozuvi, in-
våntarizatsiya dalolatnomasi, solishtirish vådomosti.
Mavzu yuzasidan nazorat savollari va topshiriqlar
1. Buxgaltåriya hisobi hujjatlari dåb nimaga aytiladi?
2. Hujjatlar qanday ahamiyatiga ega?
3. Hujjatlarning qanday turlari mavjud?
4. Buxgaltåriya hisobi hujjatlari qachon kuchga kiradi?
5. Hujjatlardagi råkvizitlar nimalardan iborat?
6. Hujjatlarni rasmiylashtirish qanday amalga oshiriladi?
7. Hujjatlarning aylanishi nima?
8. Qatiy hisobdagi hujjatlar dåb nimaga aytiladi?
9. Invåntarizatsiya va uning ahamiyati nimadan iborat?
10. Invåntarizasiyaning qanday turlari mavjud?
11. Invåntarizatsiya otkazish va natijasini rasmiylashtirish qanday amalga
oshiriladi?
12. Råjali invåntarizatsiya qachon amalga oshiriladi?
13. Tosatdan invåntarizatsiya qachon amalga oshiriladi?
14. Hujjatlar invåntarizatsiyasi deganda nimani tushunasiz?
15. Invåntarizatsiya natijalari qanday rasmiylashtiriladi?
94
6- bîb. Buxgalteriya hisobining registrlari
va shakllari
1. Buxgaltåriya hisobi rågistrlari haqida tushuncha
va ularning ahamiyati
Hisob rågistrlari «rågistrasiya» sozidan olingan bolib, buxgaltåriya
hisobi yozuvlarini royxatga oluvchi hujjatlar degan manoni anglatadi.
Buxgaltåriya hisobi korxonalar faoliyatini yoppasiga, uzluksiz hisobini
olib borar ekan, bunda hujjatlashtirish ahamiyati yuqoridir.
Kuzatish natijasida olingan malumotlar dastlabki hujjatlarda aks
ettirilib boriladi, songra shu dastlabki hujjatlar har tomonlama
tåkshirilib, buxgaltåriyaga qabul qilinadi.
Tåkshirib qabul qilib olingan dastlabki hujjatlar asosida buxgaltåriya
provodkalari amalga oshiriladi. Tabiiyki, bu buxgaltåriya provodkalari
ham hujjatlashtirilishi shart. Buning uchun buxgaltåriya hisobi
rågistrlarining malumotlaridan foydalaniladi.
Dåmak, buxgaltåriya hisobi rågistrlari hisob yozuvlari (buxgaltåriya
provodkalari)ni aks ettirishga moljallangan jadvallardir.
Buxgaltåriya hisobi rågistrlari jurnallar, vådomostlar, kitoblar va
tasdiqlangan blankalardir. Hisob rågistrlarining ahamiyati shundaki,
ularga schyotlarda tågishli korsatkichlar aks ettiriladi, umumlashtiriladi,
oy oxiriga qoldiqlar aniqlanadi va umuman, xojalik mablaglari hamda
ularning tashkil topish manbalari bilan bogliq malumotlar aks ettirib
boriladi.
Hisob rågistrlari malumotlari oy oxirida umumlashtirilib, korxo-
nalarning balans va hisobotlarini tuzishda asos hisoblanadi. Dåmak,
hisob rågistrlaridagi malumotlarning nåchoglik oz vaqtida togri va
aniq rasmiylashtirilishi nafaqat korxonaning ozi uchun, balki uning
balans hamda hisobotlaridan foydalanuvchilar uchun ham ahamiyatli
ekan.
Korxonalarning buxgaltåriya balansi va hisobotlaridan esa quyidagilar
foydalaniladilar:
korxonaning ichki boshqaruvi;
bank muassasasi;
soliq inspåksiyasi;
yuqori tashkilot;
95
kråditorlar;
aksiyadorlar;
tasischilar va boshqalar.
Yuqorida sanab otilgan bank muassasasi, soliq inspåksiyasi, yuqori
tashkilot, kråditorlar, aksiyadorlar, tasischilar va boshqalar tashqi foyda-
lanuvchlar deyiladi.
Buxgaltåriya yozuvlarining turliligi, hajmi har xilligidan kålib chiqib,
ular aks ettiriladigan hisob rågistrlari ham turlichadir.
Hisob rågistrlarining turlari (shakllari) organilayotganda, ularning
quyidagi xususiyatlariga etiborni bårish kårak:
tashqi korinishi;
ularda aks ettiriladigan yozuvlarning turliligi;
malumotlarning hajmi.
Hisob rågistrlari tashqi korinish xususiyatlariga kora quyidagicha
turkumlanadi:
daftarlar yoki kitob shaklidagi («kassa daftari», «bosh daftar»);
kartochka shaklidagi;
varaqlar yoki vådomostlar shaklidagi.
Kartochkalar, asosan xojalik mablaglarining analitik hisobi uchun
qollaniladi. Kartochkalarning kontokorråkt, kop ustunli va boshqa
turlari mavjud.
Kontokorråkt kartochka shakli pul olchovi (qiymat)da hisobi yuriti-
ladigan xojalik jarayonlarini har bir schyotning dåbåt va krådit
tomonlarida aks ettirilishida foydalaniladi va har bir oy oxirida schyotlar
boyicha oborotlarni aniqlashda asos boladi.
Quyida «Hisobdor shaxslar bilan hisob kitob» va «Asosiy vositalar»
analitik hisoblari uchun qollanadigan kartochkalar korib chiqiladi.
Ushbu kartochkalar malumoti analitik hisob haqidagi malumotlarda
kång yoritilgan.
Quyida kartochka hisob rågistrlarining kontokorråkt shakliga misol
kåltiriladi.
«Hisobdor shaxslar bilan hisoblashish» O.R. Nosirov
n
o
y
a
r
a
J
n
o
y
a
r
a
J
n
o
y
a
r
a
J
n
o
y
a
r
a
J
n
o
y
a
r
a
J
i
t
a
d
d
u
m
n
o
y
a
r
a
J
n
o
y
a
r
a
J
n
o
y
a
r
a
J
n
o
y
a
r
a
J
n
o
y
a
r
a
J
i
m
a
q
a
r
g
n
i
n
r
a
l
n
o
y
a
r
a
J
g
n
i
n
r
a
l
n
o
y
a
r
a
J
g
n
i
n
r
a
l
n
o
y
a
r
a
J
g
n
i
n
r
a
l
n
o
y
a
r
a
J
g
n
i
n
r
a
l
n
o
y
a
r
a
J
i
n
u
m
z
a
m
t
å
b
å
D
t
å
b
å
D
t
å
b
å
D
t
å
b
å
D
t
å
b
å
D
t
i
d
å
r
K
t
i
d
å
r
K
t
i
d
å
r
K
t
i
d
å
r
K
t
i
d
å
r
K
a
m
m
u
S
a
m
m
u
S
a
m
m
u
S
a
m
m
u
S
a
m
m
u
S
q
i
d
l
o
q
a
g
r
b
a
k
å
d
-
1
II
X
/
8
1
h
s
il
å
k
b
il
o
r
a
lr
a
v
o
T
l
u
p
d
q
a
n
n
u
h
c
u
i
d
li
r
å
b
0
3
2
4
0
1
0
5
96
Asosiy vositalar hisobi invåntar kartochkasi
(¹ AV-6 shakl)
____________________________________________________
(obyåkt toliq nomi va atalishi)
_____________________________________________________
(tayyorlovchi zavod nomi)
____________________________________________________
(modål, toifa, rusum)
II
X
/
1
1
2
r
a
lr
a
v
o
t
n
a
g
n
il
å
k
b
il
O
a
g
o
d
v
a
s
a
n
a
k
a
h
c
i
d
n
il
i
q
l
u
b
a
q
0
1
9
2
0
3
2
4
II
X
/
3
1
3
l
u
p
n
a
g
l
o
q
y
a
m
li
t
a
l
h
s
I
i
d
li
r
a
t
y
a
q
ir
a
l
g
a
l
b
a
m
0
1
0
5
0
3
2
4
a
h
c
i
y
o
b
i
y
o
r
b
a
k
å
D
i
m
a
j
0
0
0
.
0
0
1
0
0
0
.
0
0
1
q
i
d
l
o
q
a
g
r
a
v
n
a
y
-
1
,
t
r
o
p
s
a
P
,
t
r
o
p
s
a
P
,
t
r
o
p
s
a
P
,
t
r
o
p
s
a
P
,
t
r
o
p
s
a
P
a
h
i
y
o
l
,
i
m
a
q
a
r
,
m
u
s
u
r
a
f
i
o
t
d
o
v
a
Z
d
o
v
a
Z
d
o
v
a
Z
d
o
v
a
Z
d
o
v
a
Z
,
i
m
a
q
a
r
b
a
l
h
s
i
n
a
g
li
q
i
h
c
li
y
a
g
h
s
i
n
a
l
a
d
y
o
F
a
g
h
s
i
n
a
l
a
d
y
o
F
a
g
h
s
i
n
a
l
a
d
y
o
F
a
g
h
s
i
n
a
l
a
d
y
o
F
a
g
h
s
i
n
a
l
a
d
y
o
F
n
a
g
li
r
å
b
i
g
a
d
t
a
j
a
r
a
x
a
m
o
n
t
a
l
o
l
a
d
a
v
i
m
a
q
a
r
i
t
a
d
d
u
m
r
a
t
n
å
v
n
I
r
a
t
n
å
v
n
I
r
a
t
n
å
v
n
I
r
a
t
n
å
v
n
I
r
a
t
n
å
v
n
I
b
i
t
r
a
t
i
m
a
q
a
r
x
å
S x
å
S x
å
S x
å
S x
å
S
i
m
il
o
b
k
i
t
å
t
n
i
S
k
i
t
å
t
n
i
S
k
i
t
å
t
n
i
S
k
i
t
å
t
n
i
S
k
i
t
å
t
n
i
S
t
o
y
h
c
s
k
i
t
il
a
n
A
k
i
t
il
a
n
A
k
i
t
il
a
n
A
k
i
t
il
a
n
A
k
i
t
il
a
n
A
b
o
s
i
h
i
r
f
i
h
s
1
2
3
4
5
6
7
-
n
a
l
h
s
o
B
-
n
a
l
h
s
o
B
-
n
a
l
h
s
o
B
-
n
a
l
h
s
o
B
-
n
a
l
h
s
o
B
h
c
i
g
t
a
m
y
i
q
-
i
s
t
a
z
i
t
r
o
m
A
-
i
s
t
a
z
i
t
r
o
m
A
-
i
s
t
a
z
i
t
r
o
m
A
-
i
s
t
a
z
i
t
r
o
m
A
-
i
s
t
a
z
i
t
r
o
m
A
a
m
t
a
r
j
a
a
y
i
r
o
y
å
m
h
o
z
I h
o
z
I h
o
z
I h
o
z
I h
o
z
I
a
t
y
a
q
a
g
_
_
_
_
a
t
y
a
q
a
g
_
_
_
_
a
t
y
a
q
a
g
_
_
_
_
a
t
y
a
q
a
g
_
_
_
_
a
t
y
a
q
a
g
_
_
_
_
i
t
o
m
u
l
a
m
h
s
a
l
o
h
a
b
a
h
c
i
y
o
b
.
i
s
a
m
m
u
s
h
s
i
r
i
k
s
e
b
i
t
o
s
i
k
o
y
li
y
_
0
2
i
r
a
l
t
a
jj
u
h
h
s
il
o
a
h
c
i
y
o
b
i
m
i
r
i
k
t
k
å
y
b
O
i
m
i
r
i
k
t
k
å
y
b
O
i
m
i
r
i
k
t
k
å
y
b
O
i
m
i
r
i
k
t
k
å
y
b
O
i
m
i
r
i
k
t
k
å
y
b
O
i
g
l
å
b
a
d
i
q
a
h
a
y
i
r
å
t
l
a
g
x
u
b
i
v
u
z
o
y
it
a
d
d
u
M
b
it
r
a
T
m
a
q
a
r
8
9
0
1
1
1
2
1
3
1
Davomi
97
AV-6 shaklning orqa tomoni
r
a
ll
a
t
å
m
o
h
a
b
t
a
m
m
i
Q
r
a
ll
a
t
å
m
o
h
a
b
t
a
m
m
i
Q
r
a
ll
a
t
å
m
o
h
a
b
t
a
m
m
i
Q
r
a
ll
a
t
å
m
o
h
a
b
t
a
m
m
i
Q
r
a
ll
a
t
å
m
o
h
a
b
t
a
m
m
i
Q
)
i
d
li
r
å
b
(
i
h
s
i
q
i
h
C
)
i
d
li
r
å
b
(
i
h
s
i
q
i
h
C
)
i
d
li
r
å
b
(
i
h
s
i
q
i
h
C
)
i
d
li
r
å
b
(
i
h
s
i
q
i
h
C
)
i
d
li
r
å
b
(
i
h
s
i
q
i
h
C
i
m
o
N
i
m
o
N
i
m
o
N
i
m
o
N
i
m
o
N
i
r
u
T i
r
u
T i
r
u
T i
r
u
T i
r
u
T
i
s
a
s
s
a
M
i
s
a
s
s
a
M
i
s
a
s
s
a
M
i
s
a
s
s
a
M
i
s
a
s
s
a
M
i
v
u
z
o
y
a
y
i
r
å
t
l
a
g
x
u
B
i
v
u
z
o
y
a
y
i
r
å
t
l
a
g
x
u
B
i
v
u
z
o
y
a
y
i
r
å
t
l
a
g
x
u
B
i
v
u
z
o
y
a
y
i
r
å
t
l
a
g
x
u
B
i
v
u
z
o
y
a
y
i
r
å
t
l
a
g
x
u
B
a
m
o
n
t
a
l
o
l
a
d
(
)
i
y
o
n
d
a
l
k
a
n
h
s
il
i
r
a
q
i
h
C
h
s
il
i
r
a
q
i
h
C
h
s
il
i
r
a
q
i
h
C
h
s
il
i
r
a
q
i
h
C
h
s
il
i
r
a
q
i
h
C
)
h
s
i
r
i
t
h
s
a
l
y
o
j
(
i
b
a
b
a
s
t
a
d
d
u
M
t
a
d
d
u
M
t
a
d
d
u
M
t
a
d
d
u
M
t
a
d
d
u
M
b
i
t
r
a
T
b
i
t
r
a
T
b
i
t
r
a
T
b
i
t
r
a
T
b
i
t
r
a
T
i
m
a
q
a
r
4
1
5
1
6
1
7
1
8
1
9
1
Obyåktning qisqacha individual tavsifnomasi
a
g
r
i
x
o
i
n
h
s
i
r
i
t
n
a
ll
o
r
u
q
,
h
s
Do'stlaringiz bilan baham: |