R. I. Ismailov, M. A. Eshmuhamedov polimerlarni qayta ishlash jarayoni

Polimer asosidagi kompozitsion materiallar. Polimer aso-
sidagi kompozitsion materiallarda hamma tashkil qiluvchilarni 
birlashtirib yaxlit bir butunlikni hosil qiluvchi matritsa sifatida 
polimer bog‘lovchilar qo‘llaniladi. Plastik kompozitsion mate-
riallarga plastmassalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Plast-
massalarni yaratishda polimer asos yuqori oquvchanlik yoki 
elastiklik holatiga keltiriladi, so‘ngra ma’lum bir texnologik 
usul bilan qo‘shimchalar kiritiladi. Sovigandan keyin (qattiq 
holatda) kompozitsiya asosi shishasimon asosdagi plastiklarni 
uzoq vaqt qizdirilganda haroratga turg‘unligi 260–370°C, 
fenol formaldegidli 260°C gacha, poliamidli bog‘lovchi plas-
tiklar esa 280–350°C ni tashkil etadi. Poliefir va epok sid 
kom ponentlarning xususiyatlaridan biri faqat yuqori harorat-
dagina emas, balki oddiy sharoitda ham qo‘shimchalar ajra-

---

27
tib chiqarmasdan va cho‘kma hosil qilmasdan qotishidir. Qat-
lamli plastmassalar chidamli konstruksiyalar uchun qulay ma-
teriallardir. Yupqa qatlamli to‘ldiruvchilar orasida bog‘ lovchi 
elementlar orqali taxlanib, bir butun anizotrop xu su siyatga ega 
bo‘lgan material hosil qilinadi. Bunday ma teriallar list, quvur, 
plita holatida chiqariladi. Ulardan me xanik ishlov berish orqali 
har xil buyumlar ishlab chiqariladi.
Rezina – kauchukni vulkanizatsiya qilish natijasida olingan 
mahsulot. Rezina – juda kam setka strukturali plastmassa. Bu 
yerda polimer bog‘lovchi yuqori plastik holda. Rezinalarda 
bog‘lovchi – bu kauchuk. Kauchuk tabiiy va sintetik bo‘ladi. 
Kauchukning molekulalari chiziqli va kam shaxobchali bo‘lib, 
chuvalchangsimon yoki spiral konfiguratsiyaga ega hamda 
katta egiluvchanligi bilan ajralib turadi. 
Yuqori elastiklik, yuqori egiluvchanlik, suyuqlik va gaz 
o‘t 
masligi, yaxshi elektroizolatsiyaliligi rezinaning asosiy 
xossalari.
Ba’zilari ishqalanishga qarshilik, yaxshi demfirlash, avia-
tsiya yoqilg‘ilariga va yog‘lariga turg‘unlik, qarama-qarshi va 
ko‘p marta ta’sir qiluvchi kuchlarga chidamlilik xossalariga 
ham ega. Yuqoridagilarni hisobga olib, rezina o‘zi va boshqa 
materiallar bilan birgalikda mashinasozlikda ko‘p qo‘llaniladi.
Rezina mashina pnevmatikalari mashina egiluvchan 
shlang 
lari va truboprovodlari, amortizatorlar, membranalar, 
pro kladka va zichlagichlar, yoqilg‘i uchun yum shoq baklar, 
rezinalashtirilgan gazmollar ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Tashqi muhit ta’sirida (yorug‘lik, harorat, azot, kislorod, 
radiatsiya va boshq.) rezina eskiradi – o‘z xossalarini o‘zgar-
tiradi. Eskirish koeffitsiyenti quyidagicha aniqlanadi:

---

28
 
K = Z
1
/Z
2
 , 
(1.2)
bu yerda: Z
1 
– yangi rezina egiluvchanligi; Z
2 
– eskirgan, 
ya’ni 3 yil davomida tabiiy sharoitda yoki –70
o
C da 144 soat 
davomida sun’iy eskirgan rezina egiluvchanligi.
Yana sovuqqa chidamlilik koeffitsyenti ham ahamiyatga 
ega:
 
K
sovuq
 = δ
sovuq
/δ
0
 ,  
bu yerda: δ
0 
– uy haroratida rezinadan yasalgan namunaning 
cho‘zilishi;  δ
sovuq 
– sovitilgan – muzlatilgan haroratdagi cho‘-
zilishi.
Umuman, sovuqqa chidamlilik rezinaning mo‘rtlashish 
harorati bilan aniqlanadi (t
mo‘rt
). Bunda rezina o‘zining elastik-
ligini yo‘qotadi, urilsa mo‘rtligi buziladi.