R. I. Ismailov, M. A. Eshmuhamedov polimerlarni qayta ishlash jarayoni

Q
yu
 = Q
oq
 = Q
me’yor
bu yerda: Q
yu
 – yuklash; Q
oq
 – oquvchanlik; Q
me’yor
 – me’yorlash.
Bundan tashqari, suyuqlanmaning ma’lum shaklga ayla-
nishida va shakldan chiqayotganda sodir bo‘ladigan jarayonlar 
hisobga olinishi kerak (makromolekulalar darajasining siljish 
tezligiga bog‘liqligi suyuqlanmaning tortish kuchi va tezligi, 
suyuqlanma oqimining elastikligini tiklash va boshq.).
Yuqorida aytilganidek, termoplastik polimerlarni oquvchan 
holatga o‘tkazib, har xil profilga ega bo‘lgan teshiklar orqali 
uzluksiz siqib chiqarish ekstru ziyalash deb ataladi.
Ekstruziyalash usuli plyonka, list, quvur, har xil kesimga 
va konfiguratsiyaga ega bo‘lgan profil va to‘r olishda keng 
qo‘llaniladigan usullar qatoriga kiradi.
Ekstruderning bosh qismiga o‘rnatilgan mundshtuk (21-
rasm) orqali suyuqlik siqib chiqariladi.
Kallak oqib chiqayotgan termoplastga ma’lum tashqi shakl 
berish uchun xizmat qiladi. Kallakdan chiqayotgan shakl beril-
gan buyum, plyonka «yeng» ko‘rinishida salqin havo berib 
yoki boshqa usullar bilan sovitilib qotadi. Plyonka olish da 
siqib chiqarish operatsiyasi bilan puflash operatsiyasi birga-
likda olib boriladi. Bu usul ekstruziya yo‘li bilan plyonka olish 
deb ataladi (22-rasm).

---

80
21-rasm. Burchakli halqasimon kallak sxemasi: 1 
–
 kallakni rostlash 
moslamasi; 2 
–
 dorn; 3 
–
 dornni ushlab turgich; 4 
–
 yengni puflash 
uchun havo kanali.
22-rasm.  Polietilen plyonka ishlab chiqarishning texnologik sxemasi: 
1 – xomashyo saqlovchi moslamalar; 2 – sisterna yoki polietilen kel-
tiriladigan vagon; 3 – oraliq saqlash idishlari; 4 – har xil qo‘shimchalar 
uchun oraliq idishlar; 5 – qo‘shimchalarni o‘lchash uchun moslamalar; 
6 – metall zarrachalarni ushlab qoluvchi moslama; 7 – polietilenni 
kuzatish asbobi; 8 – ekstruder; 9 – kallak (mundshtuk); 10 – plyonkani 
tortish uchun moslama; 11 – plyonka yuzasini aktivlovchi moslama; 
12 – plyonkani qirquvchi moslama; 13 – plyonkani o‘rash uskunasi; 
14 – statik elektr zaryadlarning oldini olish moslamasi.

---

81
Bunda siqib chiqarilayotgan polietilen suyuqlanma ichiga 
bosim ostida havo yuboriladi. Havo bosimi tufayli ekstruder 
bosh qismidan chiqib kelayotgan «yeng» kengayib, ma’lum 
qalinlik va kenglikdagi plyonkaga aylanadi. Bu jarayon uz-
luksiz davom etib, olingan plyonka maxsus uskunalar orqali 
tortib barabanlarga o‘raladi. Jarayon quyidagi operatsiyalardan 
iborat:
1. Xomashyoni tayyorlash va quritish.
2. Oquvchan holatga o‘tkazish va undan bir jinsli suyuq-
lanma hosil qilish (gomogenlash).
3. «Yeng»ni olish (shakllash).
4. Plyonkani oriyentatsiyalash va sovitish.
5. Plyonkani baraban orqali o‘rash.
6. Plyonkaning sifatini aniqlash.
22-rasmdan ko‘rinib turibdiki, quritilgan polimer granulasi 
pnevmotransport orqali ekstruder bunkeriga uzatiladi. Granula 
bunkerdan ekstruder silindriga tushadi. Aylanayotgan shnek 
granulani oldinga qarab 2- va 3-zonalarga suradi. Natijada 
granula oquvchan holatga o‘tadi va kallakni to‘ldiradi. Kal-
lakda suyuqlanma dorn tufayli perimetr bo‘yicha tarqaladi 
va tirqishdan chiqishda silindr shakliga ega bo‘ladi (qopcha 
yoki «yeng» shaklida). Suyuqlanmaga turg‘un shakl berish 
uchun uni tashqi tomondan havo yordamida sovitiladi. «Yeng» 
xiralasha boshlagan paytda qotish momenti, ya’ni kristallanish 
chegarasi belgilanadi (agar kristallanuvchi polimer bo‘lsa, 
unda kristalizatsiya jarayoni sodir bo‘ladi). Ekstruder «yeng» 
uzunasiga maxsus valiklar yordamida tortiladi va shu bilan bir 
qatorda «yeng» ichidagi havo yordamida puflanadi. «Yeng» 
ichiga havo vaqti-vaqti bilan berib turiladi. Chunki havo diffu-
ziya va sizib chiqish tufayli «yeng» ichida kamayishi mumkin.
6—

---

82
Keyin plyonka barabanga o‘raladi yoki ikki tomondan qir-
qiladi. Qirqilgan «yeng»ning chetlari qayta ishlanadi va granula 
holiga keltirilib, ishlatilayotgan toza granulaga qo‘shiladi.
Plyonka ishlab chiqarishda uzun shnekli ekstruderlar qo‘l-
laniladi. Bunday ekstruderni qo‘llashdan maqsad, suyuqlan-
mada pulsatsiya (tepib turish)ni yo‘qotishdir. Qo‘llaniladigan 
ekstru derlarning  ko‘rsatkichi:  L/D = 20 – 25;  D = 20 – 90  mm. 
Tortib olingan plyonka ning qalinligi 10 dan 300 mkm gacha 
bo‘lishi mumkin. Qalinligi uchun yo‘l qo‘yilgan o‘zgaruvchanlik 
±10 %.
Qolipdan oldin quyilgan suyuqlanmani filtrlash to‘rining 
ishlash xususiyati bosimning o‘zgarishi bilan aniqlanadi. Agar 
to‘rning qarshiligi ortsa (ifloslanishi tufayli), u almashtiriladi.
Umuman aytganda, ekstruderning ishlash xususiyati ish 
unumdorligi talab qilinadigan quvvatga nisbati bilan aniqlanadi.
Hozirgi zamon ekstruderlarida shunday jihozlar o‘rnatil- 
ganki, ular zonalar bo‘ylab haroratni nazorat qilish va avtoma-
tik ravishda uni boshqarish; suyuqlanma bosimini to‘rgacha 
va undan keyin nazorat qilish; ekstruder va plyonkaning qa-
linligini nazorat qilish; shnekning aylanish chastotasini nazo-
rat qilish; avtomatik ravishda havoni «yeng» ichiga uzatish va 
boshqalarni amalga oshiradi.
Bir xil qalinlikdagi plyonka olishda siqilgan havoni bir tekis 
va o‘zgarmas bosim ostida yo‘naltirish muhim ahamiyatga 
ega. Plyonkaning qalinligi va kengligi «yeng» ichiga havoni 
ko‘p yoki oz puflash orqali boshqarib turiladi. Tajribalar shuni 
ko‘rsatdiki, «yeng»ga puflash darajasi 250–300% dan osh-
masligi yoki boshqacha qilib aytganda, puflangan «yeng»-
ning diametri halqasimon tirqish diametridan 2,5–3 marta ko‘p 
bo‘lishi lozim ekan.

---

83
Shu shartga rioya qilinganda puflangan plyonka qalinligi 
mashinaning bosh qismidagi halqasimon tirqishdan chiqayot-
gan parda qalinligidan taxminan 9–10 marta kichik bo‘ladi. 
Turli polimerlar va polimer kompozitsion materiallardan oli-
nadigan mahsulotlar ham xilma-xildir (23-rasm).
Bu usul bilan PE, PP, PS, PA va boshqalardan plyonka olish 
mumkin. Polietilenning yuqori qovushqoqlik ko‘rsatkichi PTR 
ga ega bo‘lgan rusumlaridan foydalaniladi. Bu ko‘rsatkichga 
ega bolgan polietilen «yeng» turg‘un bo‘lib, uni kallakdan 
tortib olish imkoniyati yuqori bo‘ladi.