R. I. Ismailov, M. A. Eshmuhamedov polimerlarni qayta ishlash jarayoni

2.3. BUYUM OLISH USULLARINING SINFLANISHI
Ichki yuzada qoliplash usuli bilan buyum olishning bir 
qancha yo‘llari mavjud: shtamplash, vakuumda qoliplash, bosim 
ostida qoliplash, matritsa va puanson usullarida qoliplash.
Ma’lumki, termoplast polimerlarning issiqlik ta’sirida uch 
holatda bo‘lishi termomexanik egri chiziq orqali aniqlanadi.
Agar polimer materialning T
f
 va T
g
 farqi katta bo‘lsa (yuqori 
elastiklik xususiyati keng haroratni tashkil qilsa), u holda shu 
materialdan buyum olish osonlashadi va aksincha.
Bu usullarda buyumlar olishda material avval yuqori elas-
tik holatga kelguncha maxsus qizdirgichlarda isitiladi, keyin 
qolipga quyilib, vakuum yoki bosim ostida zarur shaklga 
keltiriladi. Chunki bu holatda cho‘zilish deformatsiyasi katta 
bo‘lib, cho‘zish uchun ko‘p kuch talab qilinmaydi.
Vakuum ostida, qattiq puanson, matritsa hamda boshqa 
usullarda, asosan, list termoplastlardan buyum yasaladi.
Asosiy texnologik rejimlarga quyidagilar kiradi: qolip ha-
rorati, zagotovkani isitish vaqti, shakllash vaqti hamda bosim-
lar farqi (P
1
 va P
2
), sovitish harorati va vaqti.
Bu jarayonda buyum sovitilganda o‘z shaklini (qolip shak-
lini) saqlab qoladi. Shunday qilib, termoplastlarning isigan da 
va sovigandagi holatiga qarab ulardan buyum olishda foy-
dalaniladi.
Ma’lumki, polimerlarning yuqori elastik holati molekulalar 
qayishqoqligi bilan tushuntiriladi.
Yuqori elastik holatdagi polimer buyumlar sovitilganda 
ularda ichki kuchlanish bo‘lmaydi. Qoliplash harorati qancha 
past bo‘lsa, qoliplash tezligi shuncha jadal bo‘ladi va sovitish 
jarayoni qancha tez o‘tsa, bu ko‘rsatkich ham yuqori bo‘ladi va 
aksincha.

---

70
To‘xtagan ichki kuchlanish buyumni T
g 
haroratgacha qiz- 
dirganda qolipning shaklini o‘zgartirishi mumkin. Bu jarayon 
fizik-mexanik nuqtayi nazardan «Termoqayishqoqlik oqibati» 
deyiladi.
Termovakuum qoliplash jarayonini shunday texnologik 
sharoitda olib borish kerakki, iloji boricha bu effekt kam bo‘li-
shi kerak. Shunda ichki kuchlanish minimumni tashkil etadi 
va buyumni ekspluatatsiya qilish harorat intervali ko‘payadi.
Ayrim paytlarda yuqorida aytib o‘tilgan effekt ataylab ku-
chaytiriladi. Masalan, issiqlikdan qisqaradigan plyonkalar 
olishda, mufta va fitinglar ishlab chiqarishda.
Termovakuum qoliplash usuli bilan buyum olish uchun list 
shaklidagi termoplastdan zagotovka tayyorlanadi. Zagotovka 
yuqori elastik holatgacha qizdiriladi. Buning uchun maxsus 
isituvchi moslamalar qo‘llaniladi. Qizdirilgan zagotovka max-
sus vintlar yordamida qolip yuzasiga (vakuum yoki bosim 
ostida) tortiladi. Qolipda shakl-buyum hosil bo‘lgandan so‘ng 
sovitiladi (bosim yoki vakuum ta’sirida), buyum tortib olinadi. 
Buyum olish jarayoni bosqichlari 14-rasmda keltirilgan.
Bu usul bilan buyum olish uchun ko‘proq quyidagi poli-
mer materiallar qo‘llaniladi: ABS, UPS, PVX, PP, PE-YuZ va 
boshqalar.
Shtamplash – isitilmagan ter moplastlardan mexanik kuch 
ta’siri ostida buyum ho sil qi lish texnologiyasi. Bu usul ham ma 
termoplastlar uchun ham to‘g‘ri kelaver maydi. Masa lan, mo‘rt 
plastiklardan bu usul bilan buyum olish ancha qiyin. Yumshoq 
plastiklardan esa, aksincha, buyum olish oson kechadi.
List holatidagi zagotovkani qizdirish muhim ahamiyatga 
ega. Bu jarayon, odatda, maxsus isitish shkaflarida, infraqizil 
nurlar, zagotovka yoki yuqori chastotali elektr toklar yordamida 

---

71
amalga oshiriladi. U yoki bu usulni qo‘llash termoplastning 
xossasiga va tuzilishiga ham bog‘liq. Amalda amorf polimerlar 
qizdirilayotganda material ostki sathining harorati ishlov berish 
haroratidan yuqori bo‘lishi kerak (15-rasm).
Kristall polimerni qizdirish harorati esa polimerning 
yumshash haroratidan yuqori bo‘lishi shart. Shuni ham aytish 
lozimki, ichki yuza bilan tashqi yuza o‘rtasida harorat (ya’ni 
list qalinligining ikki tomonidagi harorat) katta farq qilsa, 
salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin:
ΔT = T – T
V
Bu farq katta bo‘lsa, termik destruksiya yuz beradi. Shu 
sababli qalin zagotovkalarni ikki yoqlama qizdirish tavsiya 
qilinadi.
Hamma hollarda quyidagi shart bajarilishi kerak:
ΔT ≤ T