R espublikasi s og'liqni saqlash vazirligi Toshkent farm atsevtika instituti

NAZORA T SA VOLLARI:
16. 
Lyuminessent tahlil usuli haqida ma’lumot bering.
17. 
Fluorimetrning tarkibiy qismlari va ularning funksiyalari haqida ma’lumot bering.
18. 
Fluorimetriya usulilda dori moddalarining konsentratsiyasi qanday topiladi.
19. 
Fluorimetr haqida ma’lumot bering.
20. 
Fluorimetrik usul bilan eritma muhitini aniqlash tartibi qanday?
21. 
Sifat lyuminessent tahli
22. 
Miqdoriy lyuminessent tahlil
« BILAMAN * BILIShNIXOHLAYMAN *. BILIB OLDIM»
TRENINGI
Г
Л
—
B IL A M A N * B IL IS hN I X O H L A Y M A N * B IL IB O L D IM ” treyningi 
b o ’y ich a yak k a tartib d a m avzuni o ’zlashtirish jaray o n id a quyidagi jad v aln i 
to ’ldiring*:
v
J
MAVZUNING AHAMIYATI
242

---

BILAMAN
BILIShNI XOHLAYMAN
BILIB OLDIM
* 
“BILAMAN * BILIShNI XOHLAYMAN * BILIB OLDIM” treyningi muayyan 
mavzular bo’yicha olgan bilim darajasini baholashga yordam beradi. Usuldan foydalanish 
quyidagi bosqichlarda amlaga oshiriladi: olgan bilimi bo’yicha tushunchaga egalik darajasi 
aniqlanadi; mavzu bo’yicha bilimlarni boyitishga bo’lgan ehtiyoji o’rganiladi; talaba olgan 
bilimi bo’yicha o’z fikr-mulohazalarini bildiradi va o’zi xulosa chiqaradi.
16- 
LABORATORIYA M A SH G U LO T I. DORI VOSITALARNI T AHLILIDA 
FARMAKOPEYA USULINI TANLASH. NAMUNA OLISH VA TA HLIL UCHUN NAMUNA
TAYYORLASH.
L aboratoriya mashg‘ulotining rejasi
1. Dori vositalarni tahlilida farmakopeya usulini tanlash.
2. Namuna olish va tahlil uchun namuna tayyorlash.
M ashg’ulotmaqsadi:
L aboratoriya m ashg’ulotini bajarish davridakutilayotgan natijalar:
-Laboratoriya ishlar bajarish uchun qo‘llaniladigan reaktivlar va reagentlar qo‘yiladigan talablar, 
ularning turlari, tozalash va tayyorlashni o‘rganish
-Dori vositalarini qog‘oz xromatografiyasi yordamida sifatini aniqlash imkoniyatlari bilan 
tanishtirish.;
L aboratoriyam ashg'ulotlarinio'tkazishuchunzarurasbob-uskunalar: 
Darslik, 
ma’ruzamatni, 
o‘quvqo‘llanmalar,xromatografik qog‘ozlar, kolonka, qozg’aluvchi fazalar, chizg’ich, purkagich, 
UB-lampa, turli ochuvchi reagentlar,voronka, probirkalar, reaktivlar, ko‘rgazmalimateriallarlar, 
skotch, qog‘oz
L aboratoriya jihozlari :Maxsus laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona
17- LABORATORIYA M A SH G U LO T I. Q O G ‘OZ XROMATOGRAFIYASI USULIDA
RUTINNI TAHLIL QILISH 
L aboratoriya mashg‘ulotining rejasi
1. Qog‘oz xrom atografiya usuli haqida ma’lumot.
2. Dori vositalarini qog‘oz xromatografiyasi yordamida sifatini aniqlash imkoniyatlari bilan 
tanishtirish.
M ashg’ulot maqsadi: Talabalarni qog‘ozda bajariluvchi taqsimlash xromatografiyasi variantlari 
bilan tanishtirish. Qog‘oz xromatografiyasidagi qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchi fazalar haqida to‘liq 
ma’lumot berish. Laboratoriya ishlar bajarish uchun qo‘llaniladigan xromatografik qog‘ozlarga 
qo‘yiladigan talablar, ularning turlari, tozalash, gidrofillik, gidrofob xromatografik qog‘ozlarni 
tayyorlashni o‘rganish. Dori vositalarini qog‘oz xromatografiyasi yordamida sifatini aniqlash 
imkoniyatlari bilan tanishtirish.
243

---

L aboratoriya mashg’ulotini bajarish davrida kutilayotgan natijalar:
-
L aboratoriya 
ishlar bajarish uchun qo‘llaniladigan xromatografik qog‘ozlarga qo‘yiladigan 
talablar, ularning turlari, tozalash, gidrofillik, gidrofob xromatografik qog‘ozlarni tayyorlashni 
o ‘rganish
- Dori vositalarini qog‘oz xromatografiyasi yordamida sifatini aniqlash imkoniyatlari bilan 
tanishtirish.;
L aboratoriya m ashg'ulotlarini o'tkazish uchun z a ru r asbob-uskunalar: 
Darslik, m a’ruza matni, 
o ‘quv qo‘llanmalar, xromatografik qog‘ozlar, kolonka, qozg’aluvchi fazalar, chizg’ich, purkagich, 
UB-lampa, turli ochuvchi reagentlar, voronka, probirkalar, reaktivlar, ko‘rgazmali materiallarlar, 
skotch, qog‘oz
L aboratoriya jihozlari : 
Maxsus laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona
Qog‘oz xrom atografiyasida qo‘llaniladigan xrom atografik qog‘ozlarga
qo‘yiladigan talablar
Taqsimlanish xromatografiyasi usulida ishlatiladigan qog‘ozlarga quyidagi talablar qo‘yiladi.
Qog‘oz kimyoviy toza b o ‘lishi, kimyoviy nuqtai-nazardan neytral bo ‘lishi, bir xil zichlikka ega 
bo ‘lishi, erituvchilarni bir xil tezlikda harakatlanishini ta ’minlashi lozim bo ‘ladi. Bundan tashqari 
qog‘oz xromatografiyasida qo‘llaniladigan qog‘oz strukturasi, qog‘oz tolalarini joylashishi ham 
asosiy talablardan xisoblanadi.
Dori vositalarini xromatografik tahlil qilishda qo‘llanadigan va sanoatda ishlab chiqarilgan 
qog‘ozni turli reagentlar bilan ishlanadi. Masalan: ami-nosirka kislotasi, trilon B, 8-oksixinolin va 
boshqalar. Bu reaktivlar qog‘oz tarkibidagi turli noorganik moddalar bilan kompleks birikmalar 
hosil qiladi. Hosil bo ‘lgan kompleks birikmalar turli erituvchilar bilan yuvib tashlanadi.
Xromatografik qog‘oz sifatida maxsus tayyorlangan qog‘ozlardan tashqari zichligi yuqori 
bo ‘lgan filtr qog‘ozlar, vatman xromatografik qog‘ozlarini ham ishlatish mumkin.
Odatda to‘rt xil xromatografik qog‘ozlar ishlab chiqiladi. N1,2,3,4. Ular tolalarini zichligi, 
erituvchilarni qo‘zg‘alishi tezligi bilan bir-biridan farqlanadi.
N1,2 raqamli xromatografik qog‘ozlar zichligi kam bo ‘lgani uchun ular "tez",3, 4 raqamlilar 
esa zichligi yuqori b o ‘lgani uchun "sekin" xromatogramma olinuvchi xromatografik qog‘ozlar deb 
yuritiladi.
Xromatografik qog‘ozni asosan uni 1 m hajmini og‘irligi (gr.), qatlam qalinligi (mm), vaqt 
birligida erituvchini, suvni hamda n-butanol - sirka kislotasi - suv (4:1:5) aralashmasini qo‘zg‘alish 
vaqti xisobi bilan belgilanadi.
Aniq xromatogramma olishda, ya’ni moddalar aralashmasini aniq ajralishini ta ’minlashda 
qog‘oz tolalarini erituvchini yurish yo‘li b o ‘yicha joylashishi katta ahamiyatga ega.
Qog‘oz xromatografiyasida qo‘llaniladigan qog‘oz o ‘z tarkibida m a’lum miqdorda qo‘zg‘almas 
faza ya’ni suv saqlashi lozim. Odatda xromatografik qog‘oz gidrofil bo ‘ladi, chunki qog‘oz tarkibida 
20-22 % suv saqlaydi.
XROM ATOGRAFIK Q O G ‘OZLARNI GIDROFOBLASH
Suvda erimaydigan 
moddalarni 
ajratishda qog‘ozni gidrofil holatidan gidrofob holatiga 
o ‘tkaziladi. Buning uchun quyidagi usullardan foydalaniladi: qog‘ozni turli gidrofob moddalar bilan 
shimdirish va qog‘ozni atsetillash.
Masalan: qog‘ozni 1% parafinni petroleyn efiridagi eritmasi bilan shimdirish, 0,5% kauchukni 
benzoldagi eritmasi bilan shimdirish, 1-2% tozalangan o‘simlik yog‘ini etil efiridagi eritmasi bilan 
shimdirish.
Qog‘ozni atsetirlash uchun uni atsetirlovchi aralashma bilan shimdiriladi. Atsetirlovchi 
aralashma 90 ml sirka angidridi,10ml petroleyn efiri, 8-10 tomchi konsentrlangan sulfat kislota 
aralashmasidan tayyorlanib, qog‘oz shu aralashmaga 45 daqiqaga bo ‘ktiriladi, so‘ngra uni olib, oqar 
suvda 15 daqiqa davomida yuviladi, 10-15 daqiqa distillangan suvda qoldirilib, so‘ng yuviladi va 
quritiladi.
244

---

Yuqoridagi usullarda ishlangan qog‘ozni gidrofobligi tekshiriladi. Buning uchun qog‘ozga bir 
tomchi suv tomiziladi. Bunda suv tomchisi qog‘ozni namlamasdan uni yuzasidan oqib tushib ketishi 
lozim.
Gidrofoblangan qog‘ozda bajariladigan xromatogramma asosan suvda erimaydigan yoki 
yomon eriydigan moddalarga nisbatan keng qo‘llaniladi. Gidro-foblangan xromatografik qog‘ozda 
qo‘zg‘almas faza sifatida qutbsiz erituvchi, qo‘zg‘aluvchi faza sifatida qutbli erituvchilar olinadi.
MODDALARNI XROM ATOGRAFIK Q O G ‘OZDA TAQSIM LANISH NAZARIYASI
Xromatografik qog‘oz o ‘z g ‘ovaklarida havodan shimilgan namlik xisobiga 22% gacha suv 
saqlaydi. Ana shu namlik qog‘ozda qo‘zg‘almas faza vazifasini o ‘taydi.
Xromatografik jarayonni bajarish uchun zarur bo ‘lgan qog‘oz o ‘lchami qirqib olingach, uning 
bir tomoniga (start), qirg‘og‘idan 2-3 sm yuqorida nuqtalar belgilanib, tekshiriluvchi namuna eritmasi 
kapillyar naychalar yordamida shimdi-riladi, bunda shimilishdan hosil bo ‘ladigan namlik diametri
0,5 sm dan oshmasligi kerak. Nuqta qurigach xromatografik lenta avvaldan qo‘zg ‘aluvchi faza 
porlari bilan 20-30 daqiqa davomida to ‘yintirilgan kolonkaga joylashtiriladi.
Xromatografik jarayon davomida nuqtaga shimdirilgan modda qo‘zg‘aluvchi fazaga o ‘tadi va 
qog‘oz kapillyarlari bo ‘ylab turli tezlikda harakatlanadi.
Bunda moddalar qog‘ozdagi saqlagan namlik (qo‘zg‘almas faza) va erituvchi (qo‘zg‘aluvchi 
faza) orasida qayta taqsimlanadi.
Moddalarni qog‘oz lentasi bo ‘yicha taqsimlanishi R f koeffitsenti bo ‘yicha aniqlanadi ( Rf- 
qanday aniqlanadi). 
R f qiymatiga qo‘zg ‘almas va qo‘zg‘aluvchi fazalar hamda 
aniqlanuvchi 
moddalar xarakterlari, kameraning erituvchi sistema porlari bilan to ‘yinganligi, eksperiment olib 
borish sharoitlari (harorat, bosim, namlik darajasi) ta ’sir ko‘rsatadi.
Shuning uchun R f qiymati nisbiy bo ‘lib, moddalar sifatini aniqlashda yo ‘naltiruvchi 
ahamiyatga ega.
Q og‘oz xromatografiyasi variantlari bir tomonlama yuqoridan pastga, bir tomonlama pastdan 
yuqoriga, ikki tomonlama xromatografik usulda, aylana 
(radial) xromatografik usulda, qog‘oz 
kolonkali xromatografiyasi hamda elektroforetik xromatografik taqsimlanish usullaridan iborat.