Р е ж а “Тортувчи электр машиналари” фанининг электр ҳаракатланувчи таркибдаги роли ва ривожланиши

Магнит ўтказгичларидаги ўткинчи жараёнларга уюрма токларининг таъсири
Тортув машиналари магнит ўтказгичларда ўтиш жараёнларида уюрма токи юзага келади. У бу жараёнларни ўтишида катта таъсир кўрсатади. Вихр токларини ҳисобга олган ҳолда ўткинчи жараёнлар ҳисоблашда О.Н. Шапиро, А. Тостин, М.З. Жиц ва бошқаларнинг таклиф қилган усуллари мавжуд. Бироқ М.Х.(МДС) кучининг ўзгариши магнит қисмини аста-секин магнит ўтказгич кесимида чуқур сингиши 1-стрелка бўйича шартли ип 2ни кесиб ўтади ва уларда ЭЮК ҳосил қилади, унинг таъсирида вихр токи юзага келади.

1. 
   Расм Асосий қутб магнит ўтказгичдаги уюрма токлари.
   
2. 
   Расм Ҳар хил вақт оралиғида магнит индукциясининг тарқалиш эгри чизиқлари.
   

Магнит ўтказгичнинг четларида унинг ички қисмларининг тарқалишини секинлаштиради. 2- расмда вақт оралиғида магнит юритувчи куч юзага келгач магнит ўтказгич кесимида индукциянинг тақсимланиши келтирилган (1-6 эгри чизиқлар мос ҳолда кўрсатилган).

Магнит индукциясининг В_у доимий қийматини бир текисда тақсимланмаслигини алмаштириш чекинишларни ҳисобга олинса у аста-секинлик билан узак ичига сингиб боради. Агар q- оқимнинг сингиш чуқурлиги бўлса, унда бу ерда кесимнинг ўртага периметри, исталган вақтдаги оқимнинг жойлашиши; магнит ўтказгичнинг кесим параметри, К- qга боғлиқ бўлган коэффициент
К- Коэффициент ўрганилаётган вақтдаги оқимнинг Ф₁ унинг турғун ҳолдаги оқимга нисбати билан аниқланадиган коэффициент. Бунда
Вихр токи контурининг қаршилиги
бунда - магнит ўтказгичнинг солиштирма электр қаршилиги. Ом.см;
- магнит ўтказгичнинг узунлиги юқоридагиларга асосан

Бунга асосан

Тортувчи электр моторалрининг кучланиши ва
жуфт қутблар сони

ТЭМни танлаш унинг қуввати (моменти)га ва ўлчамларига боғлиқ, ҳамда машинанинг жуфт қутблар сонига боғлиқ. ТЭМни лойиҳалаш ва ишлаб чиқариш шуни кўрсатадики ТЭМлар учун мақсадга муофиқ ва тежамкор кучланиш бу 1000В ҳисобланади. ТЭМларнинг кучланиши жуфт қутблар сонига қандай боғлиқлигини кўриб чиқамиз. Маълумки ТЭМнинг ўлчамлари чегараланган. Коллектор диаметри ва коллектор пластинкалари эни ҳам чегараланган. - коллектор бўлинмаси (4,0 4,3)ммдан кам бўлиши мумкин эмас. Шу каби коллектор пластинкалари сони К- ҳам чегараланган, чунки коллектор пластинкалари орасидаги ўртача кучланиш маълум қийматга эга (18 20) В, шунга асосан кучланиш ва жуфт қутблар орасидаги боғлиқликни аниқлаш мумкин. Масалан: Коллекторни максимал пластинкалари сонини аниқлаймиз пластинка мавжуд.

ёки

У ҳолда

Жуфт қутблар сонига қиймат бериб боғланиш қийматлари жадвалга киритамиз.

2Р	2	4	6	8
U	4000	2000	1330	1000

Бундан кўринадики жуфт қутблар сони 2Р=2 бўлган мотор кучланиши максимал 4000В қилиб тайёрланади. 2Р=4 бўлган мотор максимал кучланиш 2000В қилиб тайёрланади ва бошқа кўриниб турибдики ундан 2Р=2дан фойдаланиш мақсадга мувофиқ эмас, чунки улар катта хажмдаги магнит тизими ва чулғам олд қисми кўп чиқиб турганлиги сабабдир.
2Р=4 ва кучланиш 1500 В бўлган моторларни қўллаш фойдалидир. U=3000B бўлган тармоқ учун икки моторни бир-бирига кетма-кет бириктирилганлари қўлланилади.Олти қутбли машиналар камдан кам қўлланилади. Паст кучланишда ва нисбатан катта қувватда масалан тепловозлар учун қўлланилади. Қуввати 300 600 кВт бўлган тепловоз моторларида олти қутбли машиналар тўрт қутблилар билан таққослаш мумкин.
Тажриба шуни кўрсатадики олти қутбли машиналар тўрт қутблига нисбатан 10-15% енгил бўлади. Бунга сабаб магнит занжирнинг кесимнинг кичик бўлиши ва чулғамларни четга чиқишининг камайиши сабаб бўлади. Шу билан бирга олти қутбли машиналар тўрт қутблиларга нисбатан мураккаб, чунки уларда кўп шётка ушлаб тургич мавжуд ва уларга хизмат кўрсатиш мураккаб. Олти қутбли моторлар электровозларда пасайтирувчи трансформаторлар орқали қўлланилмоқда олти қутбли машиналар айлана станинали қилиб тайёрланади, а тўрт қутблиларда эса саккиз қиррали қилиб тайёрланади. Бир хил ўлчамларда саккиз қиррали станинали моторлар катта қувватлиларда учрайди. Саккиз қутбли тортиш моторлари қўлланилмайди чунки унда ҳам олти қутблиликдагига ўхшаб камчиликлари (асосан шётка ушлагичлар сонининг кўплиги) мавжуд. Шаҳар транспортида асосан қутбли моторлар қўлланилади.