|
2.4-rasm. Tushum tarkibi
Daromadlarni ta’minlagan xarajatlarni tan olish qiymatliklar
muomalasidan sotilgan mahsulotlar tannarxini (GP
1
va TO) hisobdan
chiqarish bilan bir vaqtda xuddi shu sotish tannarxi (SS) qiymatini
478
manbalar muomalasidan ham hisobdan chiqarishni ko‘zda tutadi.
9-muomala 8-muomalaning rivojlanishida bajariladi:
xo‘jalik
bitimi ob’ektiga mulkiy huquqning o‘tishida bitim ob’ekti tannarxi
bo‘yicha hisobga olish to‘xtatiladi va sotish bahosi bo‘yicha hisobga
olish boshlanadi.
10. Brutto-tushum (V) (aylanma soliqlar bilan) netta-tushumgacha
(davt hisobiga soliqlarsiz) kamayadi. Buning natijasida korxonaning
qarz majburiyatlari (KZ) ko‘payadi.
11. Tushum (daromad) va xarajatlarni taqsimlash moliyaviy
natijani (bizning misolimizda – foyda) aniqlashga yordam beradi:
yoFR = D – R = V – (SS+ObN), (2.20)
Tushum
aylanma
soliqlar
(ObN)
va
tannarx
(SS)ga
kamaytirilgandan keyin taqsimlangungacha foyda (PR) qoladi:
Du+SP
1
+NZP
1
+DZP = (KSU + DIK) + PR +KZ (2.21)
12. Foyda (PR) korxona majburiyatlari (KZ) oshishiga olib
keluvchi soliыlar (NPR) va taqsimlanmagan sof foyda (NChP)ga
taqsimlanadi:
Du+SP
1
+NZP
1
+DZP = (KSU + DIK) + NChP +KZ (2.22)
13. Moliyaviy kapitalni quvvatlash kontseptsiyasi kompaniya
quvvatlashni rejalashtirayotgan kapital foydani o‘lchashni mo‘ljallashga
imkon beradi, kompaniyaning kapitalga nisbatan foydasi va uning
kapital qaytimi orasida farqni ko‘rsatadi.
Kontseptsiyasiga muvofiq sof aktivlarning kelgusi hisobot davri
boshiga summasi oldingi hisobot davri boshiga sof aktivlar summasidan
kam
bo‘lmasligi
kerak.
Kontseptsiya
korxona
mulkdorlari
ulush(badal)larini hamda mulkdorlar tomonidan ishlab topilgan va
oldingi hisobot davrlarida qayta investitsiya qilingan kapitalni
mukofotlash va shaxsiy manfaatlar uchun foydalanishga ruxsat
bermaydi. Kapitalni quvvatlash uchun zarur summadan oshadigan
aktivlar oqimi kapitalga nisbatan foyda deyiladi.
Korxona qanday kapitalni degan haqli savol tug‘iladi. Takror
ishlab chiqarish o‘sishida yangi tsikl boshiga kapital oldingi tsikl
boshiga kapitaldan kam bo‘lmasligi kerak. Kengaytirilgan takror ishlab
479
chiqarish soliq to‘langanidan keyingi foyda(NChP)ning bir qismi
dastlabki investitsiya qilingan va oldingi davrlarda jamg‘arilgan kapital
(KNChP) qo‘shilishiga asoslanadi.
Shunday qilib, xo‘jalik sub’ekti faoliyati mulkdorning kapitalini
quvvatlash (saqlab turish) va uni ko‘paytirishga yo‘naltiriladi. Bu
zararsiz moliyaviy natija va mulkdor kapitaliga to‘g‘ri keluvchi
foydaning bir qismini kapitalizatsiya (qayta investitsiya qilingan) qilish
bilan erishiladi.
14. Taqsimlanmagan sof foyda (NChP) qonunchilik va ta’sis
hujjatari bo‘yicha tuziladigan majburiy zaxiralarni istisno qilgan holda
mulkdorlarga tegishlidir (zaxira kapial – RK). Natijada, majburiy zaxira
shakllantirilganidan keyin mulkdor hisobot davri foydasi qoldig‘ini
mukofot sifatida olish huquqiga ega.
Mulkdor majburiy zaxiralardan tashqari barcha foydani olgan
(yoki korxona faoliyati davomida foyda shakllanmagan) hollarda oddiy
takror ishlab chiqarish sodir bo‘ladi (qiymatliklarning doiraviy aylanishi
manbasi dastlabki investitsiya qolingan kapitaldir (KSI)). Agar mulkdor
soliq to‘langanidan keyingi o‘ziga tegishli foydaning bir qismini
korxonada qoldirsa, bunday korxona uchun kengaytirilgan takror ishlab
chiqarish xosdir, ya’ni qiymatliklar oylanish manbasi investitsiya
qilingan (KSI) va qayta investitsiya qilingan (KSR) kapital hisoblanadi.
Qayta
investitsiya
qilingan
kapital
kapitalizatsiya
qilingan
taqsimlanmagan foy foyda (KNChP) va rezerv (zaxira) kapitalni (KR)
tavsiflaydi. Korxona mulkdorlarining dastlabki badallari (KSI) va
oldinga davrlarda ishlab topilgan va jamg‘arilgan qayta investitsiya
qilingan kapital taqsimlanmasligini eslatib o‘tish kerak. Faqatgina
hisobot davri sof foydasi (NChP) taqsimlash ob’ekti hisoblanadi.
Mulkdorlarni mukofotlash korxonaning majburiyatlarini (KZ) oshiradi:
Du+SP
1
+NZP
1
+DZP = (KSU + DIK) + (KNChP+RK) +KZ (2.23
15. Xaridor dekbitor qarzdorlik(DZP)ni uzdi. Korxona ishlab
chiqarish xarajatlari (ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi (SS)), davlat
manfaatlari uchun xaridorlardan undiriladigan aylanma soliqlar (ObN)
foyda(PR)ni o‘z ichiga oluvchi tushum (V) miqdoridagi pul
mablag‘larini oladi:
(Du+D
1
)+SP
1
+NZP
1
= (KSU + DIK) + (KNChP + RK) +KZ (2.24)
16. Ishlab chiqarish vositalari xarid qilish (mol yetkazib
480
beruvchilarga qarzdorlik), mehnatga haq to‘lash (xodimlar bilan hisob-
kitoblar), soliqlar va mulkdorlarga mukofotlar hisoblash natijasida
yuzaga kelgan qarz majburiyatlari bagk schyotlaridagi pul mablag‘lari
hisobidan so‘ndiriladi.
Shunday qilib, tushum hisobidan moddiy xarajatlar, mehnatga haq
to‘lash va ijtimoiy soliqlar bo‘yicha qarzdorlik, aylanma soliqlar va
foyda solig‘i, mulkdorlar mukofotlari qoplanadi. Bank schyotlarida
tushumdan uzoq muddatli mulklarni tanlash uchun yig‘iladigan
amortizatsiya, foyda hisobiga shakllantiriladigan rezerv kapitali va
taqsimlanmagan kapitalizatsiya qilingan (kapitalga biriktirilgan) sof
foyda qoladi.
Jalb
qilingan
kapital
bo‘yicha
qarzlar
to‘langani(qarz
majburiyatlari so‘ndirilgani)dan keyin (2.24) tenglama quyidagicha
yakuniy ko‘rinishga keladi:
(Du+DD)+SP
1
+NZP
1
= KSU + KSR (2.25)
(2.25) tenglama kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning
navbatdagi bosqichida sanoat kapitali doiraviy aylanishi (2.8) sxemasini
to‘liq qanoatlantiradi.
Dinamik amaliyotning ikkinchi eng muhim jihati inventarizatsiya
o‘rni o‘zgarishidir. Hisobning yangi modeli davri inventarizatsiya
natijasida bankrotlikni aniqlashni maqsad qilmaydi. Qiymatliklar
haqiqiy inventarizatsiya qilmasdan faoliyat moliyaviy natijasini
aniqlashga imkon beruvchi
permanent inventarizatsiya
tushunchasi
vujudga keldi (xo‘jalik hayoti amalga oshirilgan faktlar (xo‘jalik
muomalalari) natijasida kapitalning doiraviy aylanishining barcha
bosqichlarida sodir bo‘ladigan barcha o‘zgarishlarni hisobda aks
ettirish). Aynan shunday yondashuv kapital harakatining barcha
ko‘rinishlarida nazoratning ajralmas qismi va buxgalteriya balansini
tuzishning asosi hisoblanadi.
Moliyaviy kapitalni quvvatlash kontseptsiyasi agar davr oxiriga sof
aktivlari moliyaviy (pul) summasi hisobot davri boshidagidan oshiq
bo‘lsa, (davr davomida mulkdorlar tomonidan olingan va qo‘shimcha
kiritilgan summaga korrektirovkalarni hisobga olgan holda) olingan
foydani tan oladi.
Hisobot davri oxiri va boshidagi boylikni (mulkdor kapitali – KS)
taqqoslash orqali moliyaviy natija aniqlanadigan statik kontseptsiyadan
farqli ravishda, dinamik kontseptsiyada moliyaviy natija (foyda yoki
481
zarar) olingan daromalar (D) va ularni ta’minlagan xarajatlar(R)ni
taqqoslash orqali aniqlanadi:
yoFR = D – R , (2.26)
Do'stlaringiz bilan baham: | 
