Р 38 р 38 О. Д. Раҳимов, И. Х. Сиддиқов, М. О. Муродов. Ҳаёт фа

Тормоз 
қурилмалари. 
Т
ормоз 
қурилмалари 
ҳаракатланадиган машиналар ѐки уларнинг қисмларини тез 
тўхтатиш, юриш тезлигини секинлатиш, бир жойда қўзғалмай 
туришини таъминлаш ҳамда кўтарилган юкларни ўз ҳолича 
тушиб кетишини олдини олиш мақсадида ишлатилади. 
Кўпгина машина ва механизмларнинг ишчи аъзолари катта 
массага ва юқори айланиш тезлигига эгалиги сабабли, ўз 
энерцияси ҳисобига узоқ вақт айланиши ва бу ишчилар учун 
катта хавф келтириб чиқариши мумкин. Шу сабабли, ишчининг 
жароҳатланиш хавфи даражаси биринчи навбатда тормоз 
қурилмаларининг ишга тушиш вақтига боғлиқ бўлади. 
Кутилмаган хавфли вазиятлар вақтида ҳаракатланаѐтган 
машинани ҳалокатли тўлиқ тўхтатиш вақтини қуйидагича 
аниқлашимиз мумкин, 
Tt = t
1
+t
2
+t
3
,

---

158 
бу ерда 
t
1
 
– операторнинг хавф тўғрисида маълумот олиш ва 
унга реакция қилиш вақти, сек.; 
t
2
 
– тормоз қурилмалари узатмаларида сигнални 
ушланиш вақти; 
t
3
– ишчи аъзони тормозлашдан сўнг тўлиқ тўхташ
вақти, сек. 
Реакция тезлиги операторнинг шахсий хусусиятларига, ѐшига, 
тажрибасига боғлиқ бўлиб 0,4 сек.дан 1,5 секундгача, баьзан эса 
ундан ҳам ортиқ бўлиши мумкин. 
Тормоз узатмаларида сигнални ушланиш вақти тормоз 
қурилмасининг конструкциясига боғлиқ бўлиб, у тажриба йўли 
билан аниқланади. Ушбу миқдорни шартли равишда гидравлик 
узатмали тормозлар учун - 0,2сек.; механик узатмали тормозлар 
учун - 0,3сек.; пневматик узатмали тормозлар учун - 0,6-0,7 сек. 
қилиб қабул қилиш мумкин. 
Хавфсизлик талабларига биноан тормозлар тормозлашнинг 
заҳира коэффициентини ( К
з
) ҳисобга олган ҳолда ҳисобланади. 
Бу коэффициент тормоз моментининг ( М
т
) қаршилик моментига
( М
к
) нисбати орқали аниқланади. Тормозлашнинг заҳира 
коэффициенти қўл ҳаракатли кранлар учун-1,5; машина узатмали 
кранлар учун-1,5…2,5 қилиб қабул қилинади. 
Хавфсизликни ошириш мақсадида мумкин қадар тормозланиш 
вақтини камайтириш талаб этилади. Лекин тормозланиш вақти 
қанчалик камайса, динамик кучланиш шунчалик ошади ва бу 
айрим деталларнинг синишига олиб келиши мумкин. 
Ҳаракатланаетган машина ва тракторларнинг тормозланиш 
даражаси тормоз йўли орқали баҳоланади. Тормоз йўли – бу 
машинанинг тормоз ишга туширилгач босиб ўтган йўли, яъни, 
машинани тормозлашдан кейин тўлиқ тухтагунча ўтган йўли 
орқали баҳоланади. Бу кўрсаткични қисқа ҳолда қуйидагича 
аниқлаш мумкин,