Quyosh sistemasi

Quyosh sistemasi
Quyosh sistemasida 9 ta sayyora bor.Ular Merkuriy,Venera ,Yer ,Mars,Yupiter ,Saturn,Uran ,Neptun va Pluton.
Quyoshga eng yaqin sayyora Merkuriydir.Sayyoralar katta-kichikligi jihatidan bir xil emas.Ular 2 guruhga bo`linadi
1-guruhga ulkan sayyoralar:Yupiter ,Saturn,Uran kiradi.Bu sayyoralar asosan suv va gazlardan iborat.
2-guruhga yer tipidagi sayyoralar:Yer ,Merkuriy,Venera ,Mars,Pluton kiradi.
Plutonning tuzulishi haligacha ma`lum emas.Merkuriy,Venera,Yer va Mars boshqa sayyoralarga qaraganda quyoshga yaqinroq.Quyosh,sayyoralardan boshqa Asteroidlarni ham o`z ichaga olgan.Eng yirik Asteroid hisoblangan Sereraning deametri 770 km. Kometalar ham Quyosh yo`ldoahlariga kiradi.Butun quyosh sistemasi:Quyoshning o`zi sayyoralar kometalar ulkan yulduzlar sistemasi gallaktika tarkibiga kiradi.Bizning Quyosh sistemamiz sekundiga 250 km ga yaqin tezlik bilan o`z orbitasi bo`ylab Gallaktika markazi atrofida aylanadi.U galaktika markazi atrofidagi masofani tahminan 200 mln yilda bosib o`tadi.Bizning sayyoramiz Yer esa 4,5 mld yoshda .


Quyosh
Q uyosh bizdan 150 mln km yiroqda joylashgan.Quyoshning ko`ndalang kesimi o`lchami yernikidan 109 marta katta.Quyosh sirti tempiraturasi 6000 C^o ichi esa 15 mln C^o



Eng yorqin yulduz
Osmondagi yulduzlar ko`zingizga son-sanoqsizday ko`rinadi ammo teleskopsiz 6000 ga yaqin yulduzlarni ko`rish mumkin. Ulardan 1500 tasi Janubiy yarim shar ustida bo`lib, Shimoliy yarim sharda ko`rinmaydi.
Bundan 2000 yil oldin yunon munajjimlari yulduzlarning yorqinligiga qarab, kattalikka va sinflarga ajratishgan. Birinchi kattalikdagi yulduzlar soni 22 ta. Ulardan eng yorqini Sirius bo`lib, u 1,5 kattalikka ega. Ushbu yulduz oddiy ko`z bilan ko`rish mumkin bo`lgan eng kichik yulduzdan 1000 marta yorqinroqdir.

Uran sayyorasi

(diametri 12578 km)
Yer Quyosh sistemasida hayot mavjud bo`lgan yagona sayyoradir. Yuzasi qattiq bo`lib, suv va tuproq bilan qoplangan. Atmosferasi azot (78%) kislorod (21%) va boshqa gazlardan tashkil topgan. Bulutlari suv bug`laridan iborat. Yer yadrosi temir va nikeldan, qobig`i esa asosan vodorod va kremniydan tarkib topgan. Ular orasida mantiya joylashgan bo`lib, u kremniy va oltingugurt qorishmalarining eritmasidan hamda ularning oksidlaridan tuzilgan. Yer yo`ldoshlaridan o`lchanganda ekvatorda sayyoramizning aylana qismi 40024 km ni ko`rsatgan. Qutblarda Yerning diametri 43 km ga kamligi aniqlangan.
Yerning aylanishiga sabab Quyoshning atofida “og`ishi”dir. Quypshning gravitatsiyasi (tortishishi) Yerning o`z o`qi atrofida aylanishini taqazo etadi.
Yer taxminan 4,5 miliard yoshda. Eng keksa jismlar 3,8 miliard yil avval vujudga kelgan. Yerning paydo bo`lishi davrida Yerga ilk bor tushgan meteoritning yoshi ham Yer bilan tengligi aniqlangan.
Yerning bitta tabiiy yo`ldoshi (oy) bor. Oy yuzasi qoyatoshlar va yupqa qatlamda chang bilan qoplangan. Ko`pgina qismida tog`lar bo`lib, balandligi 9km ga boradi. Oyning Yerdan ko`rinadigan qismining qorong`uroq joylari dengizlar deb nomlangan. Lekin aslida Yerdagiga o`xshash dengizlardan asar ham yo`q. yoritilgan tomondan tempratura 130C bo`lsa qorong`u tomonida -170C gacha boradi. Oyda suv ham atmosfera ham yo`q.


(MIRRIX)
Osmonda qizg`ish qon rangda ko`ringanligidan qadimda “Urush xudosi” deb nom olgan. Yuzasi tosh va qum bilan qoplangan. Atmosferasi juda siyrak bo`lib, 95% karbonat angidriddan, 25% azot, 1,5-2% argon va suv bug`i (0,1%) dan iborat. Tempratura Marsda sutka davomida keskin o`zgaradi: ekvatorda kechasi -103C, kunduzi +17C. Marsda kuchli qum bo`ronlari mavjud bo`lib, ba’zan 50 km balandlikka ko`tariladi.
Marsdagi tog`larning balandligi 25 km gacha boradi. Qurigan daryo va ko`llarning izlari borligi, ularda qachonlardir suv oqqanligidan darak beradi. Kuzatishlar Mars qutbidagi muzlik o`lchamining o`zgarib turishini ko`rsatadi. Marsning ikkita tabiiy yo`ldoshi bor. Fobos (grekcha phobos- qo`rqinch) va Deymos (grekcha deimos-dahshat). Ular shar shaklida bo`lmay kartoshka shaklini eslatadi. Shunga ko`ra Fobosning ikki perpendikulyar o`lchami 18 va 22 km, Demosniki 10 va 16 km ga teng.
Mars sutkasi Yer sutkasidan 37 min uzun, xolos.

(MUSHTARIY) (diametri 142800 km )

Quyosh sistemasidagi eng yirik sayyora hisoblanadi. Unning massasi qolgan 8 ta sayyoraning birgalikdagi massasidan 2,5 barobar ortiq. Yorqinligi jihatdan Veneradan keyingi o`rinda turadi. O`z o`qi atrofida tez (sutkasi taxminan 10 soat) aylanganligidan ekvatorning diametri qutublar diametriga nisbatan katta. U asosan suyuqlik va gazdan iborat. Yupiter ham Quyosh kabi massasining ko`p qismini vodorod tashkil qiladi. Yupiterning aylanish o`qi orbita tekisligiga perpendikulyar bo`lganligidan yil fasllari o`zgarmaydi hisob. Yupiter atmosferasining asosiy qismini vodorod (70%) va geliy (28%) tashkil qiladi. Yupiterning 16 ta tabiiy yo`ldoshi va Yerdan ko`rinmaydigan chang va muz bo`lakchalaridan tashkil topgan halqasi mavjud. Yupiter Quyosh atrofida Yer hisobida 12 yilda bir marta aylanib chiqadi.

Osmon tip-tiniq bo`lgan kunlari tongi yoki kechki shafaq nurlarida juda yorug` yulduzni ko`rish mumkin. Qadimgi falakiyotshunoslar uni Rimning sevgi-muhabbat va go`zallik mabudasi sharafiga Venera deb atashgan.

Aslida Venera yulduz emas balki sayyoradir. U ham xuddi Yer kabi Quyosh yo`ldoshi hisoblanadi. Yulduzlar esa Yerdan juda olisdagi Quyoshlar va ularning atrofida ham sayyoralar aylanadi. Venera Yerdan ko`ra quyoshga yaqinroq. U Quyosh atrofida o`rtacha 108 mln km mosofada 225 Yer sutkasida aylanib chiqadi. Venerada kechasi 500C issiq bo`ladi. Uning diametri 12160 km.