Quyidagi mantiqiy diagrammani taqdim etish o‘rinli

2.3. Innovatsion menejment

Innovatsiya iqtisodiyotni rivojlantirishga sarflanadigan mablag‘larning samaradorligi bilan tavsiflanadi, xarajatlarni tejashni ta‟minlaydi yoki bunday tejash uchun sharoit yaratadi.
Innovatsiyalarning roli doimiy ravishda oshib boradi. Ko‘pgina sanoat rivojlangan mamlakatlarda ilmiy rivojlanish, tadqiqot va tajriba jarayonlari bilan shug‘ullanadigan odamlar soni taxminan har o‘n yilda ikki baravar ko‘payadi. Ilmiy-texnik taraqqiyotning hal qiluvchi omili - bu ishlab chiqarishni texnik yangilashning yuqori darajasi, yuqori samaradorlikdagi mahsulotlar va texnologiyalarni joriy etish. Shuning uchun innovatsiyalarning eng muhim belgisi iste’mol xususiyatlarining yangiligi bo‘lsa, texnik yangilik ikkinchi darajali rol o‘ynaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida innovatsiyalarni tizimli tavsiflash metodologiyasi xalqaro standartlarga asoslangan. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD) doirasida fan va innovatsiyalar to‘g‘risidagi ma‟lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash va tahlil qilishni muvofiqlashtirish uchun Fraskati qo‘llanmasini (“Tavsiya etilgan standart Tadqiqot va eksperimental rivojlanishni o‘rganish uchun amaliyot”). Ushbu hujjat bu nomni 1963-yilda Frascati shahrida (Italiya) tavsiyalarning birinchi versiyasi qabul qilinganligi sababli oldi.
“Innovatsiya” – bu, bozorda sotiladigan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, amaliyotda qo‘llaniladigan yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon shaklida amalga oshirilgan innovatsion faoliyatning yakuniy natijasidir.
“Innovatsion faoliyat” – bu, yakunlangan tadqiqot va tajribakonstruktorlik ishlarining natijalarini yoki boshqa ilmiy-texnik yutuqlarni bozorda sotiladigan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotga, amalda qo‘llaniladigan yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayonga tatbiq etishga qaratilgan jarayon.
Innovatsiya ta‟rifidan kelib chiqadiki, ushbu faoliyat natijasida yangi g‘oyalar, yangi takomillashtirilgan mahsulotlar yoki texnologik jarayonlar tug‘iladi, iqtisodiyotning turli tarmoqlari va uning tuzilmalarini tashkil etish va boshqarishning yangi shakllari paydo bo‘ladi.
Innovatsion faoliyat natijalari ma‟lum moddiy shaklga ega bo‘lishi yoki moddiy bo‘lmagan shaklda bo‘lishi mumkin bo‘lgan innovatsion mahsulotlar ko‘rinishida ifodalanadi.
Innovatsiyalar yaratuvchilari ular bo‘yicha mualliflik va turdosh huquqlarga ega bo‘ladilar. Intellektual mulk kabi huquqiy tushuncha mavjud. Ushbu konsepsiya 1967-yilda Butunjahon intellektual mulk tashkilotini tashkil etgan Konventsiya tomonidan nazarda tutilgan. Butunjahon intellektual mulk tashkilotining vazifasi uning himoyasini ta‟minlashdan iborat.
Innovatsiyalar iqtisodiy kategoriya sifatida iqtisodiy mexanizm ta‟sirida bo‘lib, u ham yangiliklarni yaratish, amalga oshirish va targ‘ib qilish jarayonlariga, ham yangiliklarni sotuvchilar va xaridorlar o‘rtasida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlarga ta‟sir qiladi.
Iqtisodiy mexanizmning innovatsiyalarga ta‟siri ma‟lum metodlar va maxsus boshqaruv strategiyasi yordamida amalga oshiriladi. Ushbu uslublar va strategiyalar birlashganda, innovatsiyalarni boshqarish mexanizmining bir turi - innovatsiyalarni boshqarishni shakllantiradi.
Innovatsion menejment – bu, menejment jarayonida yuzaga keladigan yangilik, innovatsion jarayon va iqtisodiy munosabatlarni boshqarish tizimi.
Innovatsiyalarni boshqarish quyidagi asosiy fikrlarga asoslanadi: ushbu yangilik uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan g‘oyani maqsadli izlash; ushbu yangilikni yaratish uchun innovatsion jarayonni tashkil etish; bu g‘oyani innovatsiyaga aylantirish bo‘yicha ishlarning tashkiliy-texnik kompleksini amalga oshirishni o‘z ichiga oladi; bozorda ijodiy yondashuv va sotuvchilarning faol harakatlarini talab qiladigan yangilikni ilgari surish va amalga oshirish jarayoni.
Innovatsion boshqaruv strategiya va boshqaruv taktikasini o‘z ichiga oladi. Strategiya maqsadga erishish uchun mablag‘lardan foydalanishning umumiy yo‘nalishi va usulini anglatadi. Ushbu usul qaror qabul qilish uchun ma‟lum qoidalar va cheklovlarga mos keladi. Strategiya barcha boshqa variantlarni bekor qilib, qabul qilingan strategiyaga zid bo‘lmagan qarorlar variantlari bo‘yicha harakatlarni jamlashga imkon beradi. Maqsadga erishgandan so‘ng, maqsadga erishish yo‘nalishi va vositasi sifatida strategiya o‘z faoliyatini to‘xtatadi. Yangi maqsadlar yangi strategiyani ishlab chiqishda qiyinchilik tug‘diradi.
Taktikalar – muayyan sharoitlarda belgilangan maqsadga erishish uchun o‘ziga xos usullar. Innovatsion boshqaruv taktikasining vazifasi ma‟lum bir iqtisodiy vaziyatda eng maqbul bo‘lgan ushbu yechimga erishish usullarini va optimal yechimini tanlash san‟atidir.
Innovatsion menejment, boshqa boshqaruv turlari singari, bir qator funksiyalarni bajaradi.
Innovatsiyalarni boshqarishda prognozlash funksiyasi boshqaruv obyekti va uning turli qismlarining texnik, texnologik va iqtisodiy holatidagi o‘zgarishlarni uzoq muddatli istiqbollari uchun ishlab chiqishni qamrab oladi. Bashorat qilish natijasi prognoz, ya‟ni tegishli o‘zgarishlarning mumkin bo‘lgan yo‘nalishi haqidagi taxmindir. Innovatsiyalarni bashorat qilishning o‘ziga xos xususiyati - bu innovatsiyalarni yaratish jarayonida kiritilgan texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarning muqobilligidir. Muqobillik – bu, o‘zaro eksklyuziv imkoniyatlardan bitta yechimni tanlash zarurligini anglatadi.
Ushbu jarayonda paydo bo‘lgan ilmiy-texnik taraqqiyot tendensiyalari va iste’molchilar talabining tendensiyalari hamda marketing tadqiqotlarini to‘g‘ri aniqlash juda muhimdir.
Yaqin kelajakda ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasining oshishi bilan bog‘liq bo‘lgan innovatsion jarayonlar sodir bo‘ladi, bu esa oxir-oqibat avtomatlashtirilgan korxonalarni yaratilishiga olib keladi deb taxmin qilingan edi. Shu bilan birga, ko‘plab konferensiya ishtirokchilari jinoyatchilikning ko‘payishidan qo‘rqib, ishlab chiqarishni yuqori darajadagi avtomatlashtirish va ish haftasini 25 soatgacha qisqartirish sharoitida odamlarni ish bilan ta‟minlash muammosidan jiddiy xavotir bildirdilar. Avtomat korxonalar uchun prognoz amalga oshirilmaydigan bo‘lib chiqdi va bandlik bo‘yicha prognoz to‘g‘ri chiqdi, ammo butunlay boshqa sabablarga ko‘ra jiddiy muammolar yuzaga keldi.
Innovatsiyalarni ularning bashoratiga asoslangan holda boshqarish menejerdan ma‟lum bir ko‘nikma va intuitivlikni rivojlantirishni, shuningdek, favqulodda vaziyatlarda qarorlarni qabul qilish qobiliyatini talab qiladi.
Boshqarishni rejalashtirish funksiyasi innovatsion jarayonda rejalashtirilgan maqsadlarni ishlab chiqish bo‘yicha ham, ularni amalda amalga oshirish bo‘yicha ham barcha faoliyat turlarini qamrab oladi.
Tashkilotning innovatsion menejmentdagi funksiyasi ma‟lum qoidalar va protseduralarga asoslangan holda investitsiya dasturini birgalikda amalga oshiradigan odamlarni birlashtirishga to‘g‘ri keladi. Jarayonlarga boshqaruv organlarini yaratish, boshqaruv apparati tuzilishini qurish, boshqaruv bo‘linmalari o‘rtasidagi aloqalarni o‘rnatish, ko‘rsatmalar, ko‘rsatmalar ishlab chiqish va boshqalar kiradi.
Innovatsion menejmentdagi tartibga solish funksiyasi boshqaruv tizimiga texnik, texnologik va iqtisodiy tizimlarning barqarorligi holatiga erishish uchun ta‟sir etishdan iborat bo‘lib, ushbu tizimlar. Innovatsion menejmentdagi muvofiqlashtirish funksiyasi boshqaruv tizimining barcha bo‘g‘inlari, boshqaruv apparati va alohida mutaxassislar ishlarining izchilligini anglatadi. Muvofiqlashtirish subyekt va boshqaruv obyekti o‘rtasidagi munosabatlarning birligini ta‟minlaydi. Innovatsion menejmentda rag‘batlantirish funksiyasi xodimlarni innovatsiyalarni yaratish va amalga oshirish bo‘yicha o‘z ishlarining natijalariga qiziqishlarini rag‘batlantirishda ifodalanadi.
Innovatsion menejmentdagi nazorat funksiyasi – bu, innovatsion jarayonni tashkil etish, innovatsiyalarni yaratish va amalga oshirish rejasi va boshqalarni tekshirish. Nazorat orqali innovatsiyalardan foydalanish to‘g‘risidagi ma‟lumotlar to‘planadi; ushbu yangilikning hayotiy sikli davomida investitsiya dasturlariga, innovatsiyalarni boshqarishni tashkil etishga o‘zgartirishlar kiritiladi. Nazorat texnik va iqtisodiy natijalarni tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Tahlil ham rejalashtirishning bir qismidir. Binobarin, innovatsiyalarni boshqarishda nazoratni innovatsiyalarni rejalashtirishning boshqa tomoni deb hisoblash kerak.