Qurulishni boshqarish fakulteti metrologiya standartlashtirish va maxsulot sifati menejmenti

 
 

---

Asosiy qism 
1. Asosiy tushunchalar va tasnifi 
Tekis sirtga normal ta‘sir ko’rsatuvchi ravon taqsimlangan kuch bosim 
deyiladi.
S
F
P
=
(1) 
bu еrda: S – tekislik yuza; F – teng ta‘sir kiluvchi bosim kuchi. 
Bosim Xalqaro birliklar sistemasida Pa bilan o’lchanadi. Undan tashqari 
bosim o’lchashda (n/m
2
), kPa, MPa, KGk/sm
2
, bar, kgk/m
2
(mm.suv.ust), 
mm.sim.ust. kabi birliklardan keng foydalaniladi.
O’lchashda absolyut ortiqcha atmosfera va vakuum bosim mavjud. Absolyut 
bosim – modda holatining parametri bo’lib, atmosfera va ortiqcha bosimlar 
yig’indisidan iborat:
орт
атм
абс
P
P
P
+
=
(2) 
bu еrda, P
атм
– аtmosfera, P
орт
– ortiqcha bosimlar. 
Ortiqcha bosim 
absolyut va atmosfera bosimlari oralaridagi farqdan iborat:
атм
абс
орт
P
P
P
−
=
(3) 

---

Atmosfera bosimi – er atmosferasidagi xavo ustunining bosimi, uning 
qiymati barometrlar bilan o’lchanadi, shuning uchun bu bosim ko’pincha 
barometrik bosim 
ham deb ataladi. 
.
абс
атм
в
P
P
P
−
=
(4) 
Bosim o’lchaydigan asboblar ishlash prinsipiga ko’ra suyuqlikli, 
deformatsion (prujinali), yuk-porshenli, elektr, ionizatsion va issiqlik turlariga 
bo’linadi. 
O’lchanayotgan kattalikning turiga ko’ra bosim o’lchaydigan asboblar 
quyidagilardan iborat: 
Manometr – mutloq va ortiqcha bosimni o’lchaydigan asbob. 
Barometr – atmosferada havoning barometrik bosimini o’lchash uchun 
ishlatiladigan asbob. 
Vakkumetr – siyraklanishni o’lchash uchun ishlatiladigan asbob. 
Manovakuummetr – ortiqcha bosim va vakkumni o’lchaydigan asbob. 
Naporomer (mikromanometr) – kichik miqdordagi ortiqcha bosimni 
o’lchaydigan asbob. 
Tyagomer – kichik miqdordagi siyraklanishlarni o’lchaydigan asbob. 
Tyagonaporomer – kichik qiymatli bosim va siyraklanishlarni o’lchash 
uchun ishlatiladigan asbob. 
Differensial manometrlar – ikki bosim ayirmasini o’lchaydigan asbob. 
Ishlash prinsipi jihatidan bosimni o’lchaydigan asboblar quyidagi guruhlarga 
bo’linadi: 
1) o’lchanayotgan bosimni suyuqlik ustunining gidrostatik bosimi bilan 
muvozanatlashga asoslangan suyuqlikli asboblar; 

---

2) yuk-porshenli monometrlar - bo’larda o’lchanadigan bosim porshenga 
ko’rsatiladigan tashki kuch orqali muvozanatlanadi; 
3) deformatsion manometrlar – ularda o’lchanadigan bosim turli elastik 
unsurlarning deformatsiyasi yoki ularning kuchi bo’yicha aniqlanadi; 
4) elektrik asboblarda bosim elektr kattalikka aylanadi.