Qurilishda menejment

7. Audit va auditorlik taftishi 
Tadbirkorlarni iqtisodiy faoliyat yuritishlarida, moliyaviy va buxgalteriya xisob-
kitoblarini tugri amalga oshirishlarida auditorlik firmalari muxim rol uynaydi. 
Auditorlik firmalari bozor infratuzilmasining eng muxim unsurlaridan biridir, ular 
mulkdorlar va davlatning mulkiy manfaatlarini ximoya kilish maqsadida mustakil 
moliyaviy nazoratni amalga oshiradi. 

---

O‘zbekistonda audit- O‘zbekiston Respublikasining ―Auditorlik faoliyati 
to‘g‘risida‖ gi Qonuni asosida amalga oshiriladi. 
Audit - xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlarni mustakil ekspertiza va moliyaviy 
xisobotini tahlil etuvchi tashkilotdir, buni shunga vakil Qilingan shaxslar - auditorlar 
(auditorlik firmalari) bajaradi. 
Auditning asosiy maqsadi - moliyaviy va xo‘jalik operatsiyalarining tugriligini 
va ularning O‘zbekiston Respublikasi Qonunchiligiga va boshka me‘yoriy 
xujjatlariga nechoglik mosligini aniklashdan, bularning tula-tukisligi, anik-
ravshanligi, buxgalter xisobi yoki boshka moliyaviy xisob yuritishga kushilayotgan 
talablarga nechoglik monandligini aniklashdan iboratdir. Audit tarkibiga yana 
konsalting, ya‘ni mijoz bilan shartnoma tuzib, xizmatlar ko‘rsatish xam kiradi. 
Auditorlik faoliyati xo‘jalik yurituvchi sub‘eklarining faoliyati ustidan maxsus 
vakolat olgan davlat idoralarining nazorati urnini bosmaydi. 
Auditning asosiy ―xarakatlanuvchi shaxsi‖ auditor va auditorlik firmasidir. 
Auditorni mijoz bilan shartnoma tuzgan auditorlik firmasi xo‘jalik yurituvchi 
sub‘ekt mulkdorlari bilan kelishilgan xolda tayinlanadi. 
Xo‘jalik yurituvchi sub‘ekt mulkdorlari Qarori bilan yoki auditorni tayinlagan 
yuridik shaxsning Qaroriga ko‘ra auditor chikarib olinishi mumkin, auditor bu xakda 
barvakt yozma tarzda, uning xizmatidan voz kechish sabablarini ko‘rsatib xabardor 
kilinadi. 
Tekshiruv vaktida yoki buyurtmaga ko‘ra, boshka ishlar kilinayotganida 
xizmatdan voz kechilsa, xo‘jalik yurituvchi mulkdor auditor xizmatiga xak tulashi 
shart. 
Surishtiruv organi, prokuror, tergovchi va sud topshirigi bilan auditorlik 
tekshiruvi utkazilsa, xarajatlar tekshirilayotgan xo‘jalik sub‘ekti zimmasiga tushadi, 
uning kulida etarli mablag bulmasa, tekshiruvni tayinlagan organ zimmasiga 
tushadi. 
Mabodo xo‘jalik yurituvchi sub‘ekt kulida zarur mablag bulmasa-yu tekshiruv 
xarajatlarini tulashdan buyin tovlasa, prokuror audotor eki auditorlik firmasining 
mulkiy manfaatlarini ximoya Qilib tegishli sudga murojaat kilishi shart. 
Xo‘jalik yuritish sub‘ektining rahbarlari va boshka mansabdor shaxslari 
auditorning talabi bilan kuyidagilarni bajarishi shart: 
-moliyaviy- xo‘jalik faoliyatiga daxldor xujjatlarni berish; 
-ogzaki eki ezma tarzda zarur izoxlar berish; 
-tekshirilaetgan ob‘ektning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini sifati ekspertiza 
kilish uchun boshka zarur shart-sharoitlarni yaratish. 
―Auditorlik faoliyati haqidagi‖ Qonun va boshka Qonun xujjatlarining 
koidalarini auditorlik tekshiruvi vaktida buzgunlik uchun auditor va auditorlik 
firmasi javobgar bo‘ladi: 

---

-O‘zbekiston Respublikasi Qonunchiligiga binoan mulkiy va ma‘muriy 
javobgarlik; 
-litsenziya huquqini tuxtatib kuyish eki auditorlik faoliyati bilan shugullanish 
huquqini beradigan litsenziyadan maxrum etishgacha (litsenziya bergan organ 
Qaroriga muvofik) bo‘lgan intizomiy jazolar berish. 
Auditorlik faoliyatini tartibga solib turish uchun Qonunchilikda auditorlar 
palatasini ochish nazarda tutilgan. 
O‘zbekistondagi aksariyat auditorlik firmalarini auditorlar uzlari tashabbuskor 
bo‘lib tuzgan, ammo mustakil audit utkazish uchun ularning soni etarli emas. Bu 
muammoni xal etish uchun Davlat mulki kumitasi tashabbusi bilan 1996 yilning may 
oyida kimmatli kogozlar bozori katnashchilariga maslaxat-auditorlik va axborot 
xizmati ko‘rsatish uchun maxsus agentlik ―Konsauditinfort‖tashkil etildi. 
Tez orada barcha korxonalar ish yuritiladigan bozor iktisodieti shart-sharoitlari 
favkulodda kattik va binobarin, xam mamlakat ichidagi, xam chet el raqobatchi 
korxonalari mavjud bo‘lgan bir paytda samarali, foydali va faoliyat yullari va 
vositalarini tugri belgilash kobiliyatining axamiyati oshadi. Bu auditorlarga 
Qo‘shimcha vazifa yuklaydi. Ular korxonalarning moliyaviy axvoli va uning keyingi 
rivoji istikbollarini tugri baxolashlari zarur. 
Shuni ta‘kidalsh kerakki, an‘anaviy taftish eski faktlar., muayyan darajada 
tezgina tarix mulkiga aylanuvchi joriy vokealarni kayd kilish, xamda baxolash bilan 
kifoyalanadi. 
Audit bulsa, na fakat eski va ayni shu asnodagi xolatni baxolashi, balki 
korxonaning xo‘jalik faoliyatiga va uning natijalariga ta‘sir ko‘rsatishga kodir bulgusi 
xodisalarni xam oldindan ko‘ra bilishi lozim. Aloxida faktlar buyicha, ularni 
kiyoslash va urganish asosida xo‘jalik faoliyatining rivojidagi tamoyillarni ilgab 
olish, u yoki bu maxsulot ishlar va xizmatlarga talab xajmini, bulgusi daromadlar va 
xarajatlarni, foyda va rentabellikni ta‘minlash zarur. 
Tabiiyki, bu auditorning malakasiga oshirilgan talablar kuyadi. Auditor 
bashorat kila olish fazilatiga ega bo‘lishi, bunda u goyat boy iqtisodiy-matematik 
devon va zamonaviy xisoblash texnikasidan foydalanib amalga oshiriladigan xo‘jalik 
faoliyatining iqtisodiy tahlili usuliga tayanish kerak. 
Aytish mumkinki, endilikda kushma korxonalardagi audit, bank auditi, uz 
ishlab chikarishiga ega bo‘lgan xissadorlik jamiyatlarida ishlovchi audit, investitsiya 
fondlarining auditi va sug‘urta kompaniyalarining auditi shakllanib chikdi. 
Boshka bozor tuzilmalari- birjalari, savdo-xarid firmalari, shuningdek tijorat 
faoliyati bilan shugullanuvchi jamoa tashkilotlarida shugullanadigan auditlarning 
ixtisoslashib chikishi kun tartibida turibdi. 
Albatta, auditorlik tashkilotida biron bir tarmokda tijorat faoliyatining 
xususiyatlari bilan yaxshi tanish bo‘lgan, moliyaviy axvolni tahlil Qilib, 

---

tekshirilayotgan korxona va muassasaning xisob-kitob xujjatlari buyicha malakali 
xulosa berishga kobiliyatli mutaxassislar bulmasligi mumkin. Shu tufayli tashkilotlar 
odatda, uz kuch-gayratlarini uzlari ishida chinakamiga yordam bera olishlariga kodir 
bo‘lgan mijoz-korxonalarga jamlaydilar. 
Ma‘lumki, xar Qanday faoliyat muayyan darajada va muayyan tartib-
koidalarga rioya Qilib amalga oshirilishi kerak. Audit standartlari auditorlik faoliyati 
mobaynida uzining maqsadga muvofikligi va puxtaligini tasdiklagan,xamda 
jaxonning turli mamlakatlaridagi goyat kup sonli auditorlarning amaliy ish tajribasida 
pishiktirilgan professional me‘yorlar va koidalarni uz ichiga oladi. Bunda audit 
buyicha yagona standartlarni darxol va tula xajmda joriy etish vazifasi kun tartibiga 
mutlako kuyilmaydi. Zero, xar bir mamlakatda konkret iqtisodiy va siyosiy shart-
sharoitlar, turli an‘analar va milliy uziga xoslik mavjudki,auditorlik xizmat etish 
chogida ular albatta xisobga olinishi kerak. Auditning xalkaro standartlari xususidagi 
gap suzlariga kelganda esa, standartlarning bunday keng kamrovli va umum 
tomonidan Qabul Qilingan standartlar tizimi tabiatan mavjud emas. 
Barcha xalkaro standartlarni turt guruxga bo‘lish mumkin: 

birinchi gurux - xar Qanday mamlakatda darxol, butunicha va tula Qabul kilinishi 
mumkin bo‘lgan; 

ikkinchi gurux - ma‘kullanib, arzimas uzgarishlar bilan Qabul kilinishi mumkin 
bo‘lgan; 

uchinchi gurux - fakat aniklik kiritishgina emas, balki uzining joriy etilishi uchun 
tegishli shart-sharoitlarini (masalan, bozor munosabatlarining yanada rivojlantirilishi 
va takomillashtirilishi) vujudga keltirishga extiyoj sezuvchi; 

turtinchi gurux- mazkur mamlakatdda uning tarixiy an‘analari va milliy ruxiyatiga 
ko‘ra Qabul kilinishi mukin bulmagan standartlarni uz ichiga oladi. Auditorlik ishida, 
u amalga oshiriladigan mamlakatdan kat‘iy nazar, kuyidagi majburiy tarkibiy kismlar 
mavjud bo‘ladi: u yoki bu xo‘jalik omillarini tekshirish, kuzatish, urganish va 
tugriligiga yoki maqsadga muvofikligini tasdiklash. Auditning bu xamma xarakatlari 
konkret vazifalarini xal kilish uchun eng darajada yarokli bo‘lgan farklanishi boshka 
gap. Auditning zarur sharti xisob-kitobning kullanilaetgan shakl va usullari 
mutanosibligini tekshirish, xisobdagi molk-mulk va mablaglarini baxolash, u yoki bu 
mamlakatda xozirgi vaktda amal kilaetgan Qonunlar va me‘erlarga xisobotni 
kiyoslashdan iborat.