Qurilish materiallari va buyumlari

Qumning yirikligi bo‘yicha klassifikatsiyasi
Qum guruhlari
№63 elakdagi to‘la qoldiq, %
Yiriklik moduli
Yirik
O‘rtacha
Mayda
50-75
35-50
20-35
3,5-2,5
2,5-2
2-1,5
Qumning donador tarkibi avval har bir elakdagi ayrim qoldiqni (%), keyin har bir elakdagi 
to‘la qoldiqni (%) topib, formula Yordamida yiriklik moduli aniqlanadi. Elaklardagi ayrim qoldiqlar 
a
2,5
; a
1,25
; a
0,63
va hokazo, to‘la qoldiqlar esa A
2,5
; A
1,25
; A
0,63
va hokazo qilib belgilanadi.
Qumni elaklar tizimidan o‘tkazib, uning yiriklik modulini quyidagi formula Yordamida 
hisoblash mumkin:
M
mk
(A2,5 A1,25 A0,63 A0,315 A0,14)/100
Qum granulometrik tarkibiga nisbatan yirik, o‘rtacha va mayda qumlarga bo‘linadi.
Qumning donador tarkibini grafik holda berish mumkin. (12.1-rasm). Bunda vertikal o‘q 
bo‘yicha elaklardagi to‘la qoldiq miqdorlari, gorizontal o‘q bo‘yicha esa elak teshiklari o‘lchamlari 
berilgan. Grafikda shtrix bilan belgilangan soha qumning og‘ir beton tayyorlash uchun yaroqliligini 
bildiradi.
Qum tarkibidagi changsimon va loysimon aralashmalar beton qorishmasining suvga talabini 
oshiradi va sementning aktivligini pasaytiradi. SHuning uchun qum tarkibida 0,14 mm teshikli 
elakdan o‘tgan zarrachalar miqdori 10% oshmasligi, changsimon va loysimon zarrachalar esa 3% 
oshmasligi kerak. Qumni suv bilan yuvib changsimon va loysimon aralashmalardan tozalash 
mumkin.
 
 
 
 
Beton qorishmasining reologik xossalari.
 
Ratsional tanlangan tarkibdagi va meYoriga 
etkazib aralashtirilgan, qotmagan holdagi kompozitsion aralashmasiga beton qorishmasi deyiladi.
Nazariy va amaliy jihatlardan beton qorishmasi uzluksiz strukturaga ega bo‘lishi zarur. 
Beton qorishmasida sement, suv, mineral va polimer qo‘shimchalar mikrostrukturani hosil qiluvchi, 

---

- 45 - 
mayda va yirik to‘ldirgichlar esa makrostruktura asosini hosil qiluvchi komponentlar hisoblanadi. 
Beton qorishmasining yaxlitligini komponentlar o‘rtasida hosil bo‘ladigan ichki kuchlar 
ta’minlaydi. Strukturani hosil qiluvchi asosiy komponent suv va sement xamiridir. Sement 
gidratatsiyasi jarayonida qattiq fazaning dispersligi oshishi hisobiga sement xamirining elimlovchi 
va bog‘lovchilik xususiyatlari ortib boradi. Beton qorishmasi tarkibi butun hajmi bo‘ylab bir xil 
bo‘lishi va qulay joylanuvchanligi uni tashish va qoliplashda muxim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Beton qorishmasiga tashqaridan kuch ta’sir etganda boshlang‘ich davrda elastik 
deformatsiyalanadi, kuchning oshib borishi natijasida qorishmaning strukturaviy mustahkamligidan 
ortiq kuchlanish hosil bo‘lganda u suyuqlanib oqa boshlaydi. Ushbu jarayonni izohlab beton 
qorishmasini elastik-plastik-oquvchan jism deb qarash va qattiq jism fizikasi va haqiqiy suyuqlik 
nuqtai nazaridan o‘rganish zarur.
Beton qorishmasini mexanik ta’sirlar natijasida suyulib, ta’sirlar olingach yana o‘z holiga 
qaytishi tiksotropiyasi deyiladi.
Beton qorishmasi oquvchanlik hossalarini mexanik ta’sirlar Yoki maxsus suyultiruvchi 
sirtaktiv moddalar qo‘shilib o‘zgartirish mumkin. Beton qorishmasining bu xususiyati undan beton 
va temirbeton konstruksiyalar va buyumlar tayyorlashda muxim ahamiyatga ega.