Qurilish materiallari, buyumlari va konstruksiyalari texnologiyasi

2-ish. O‘rtacha zichlikni aniqlash.

Material massasining tabiiy holatidagi hajmini nisbatiga o‘rtacha zichlik deb aytiladi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
g/cm³ (3)
bu erda: m – materialning massasi, g;
V_t.h – materialning tabiiy holatidagi hajmi, sm³
A. To‘g‘ri geometrik shaklda bo‘lgan parallelopiped va silindrning hajmi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
(4) cm³ (5)
Tajriba natijalari quyidagi 6 - jadvalga kiritiladi.
6-jadval

Tartib №	Materialning nomi	Namunalarning o‘lchamlari, sm					Material massasi, g	Namuna hajmi, sm^3	O‘rtacha zichligi, g/sm^3
		a	b	s	d	h
1. 2. 3.

B. Noto‘g‘ri geometrik shaklga ega bo‘lgan zich materialning massasi tarozi yordamda va hajmi Arximed qonuniga asosan aniqlanadi va tajriba natijalari 7- jadvalga kiritiladi:

7-jadval

Tartib №	Materialning nomi	Namunaning massasi, g	Siqib chiqarilgan suv hajmi,sm^3	O‘rtacha zichlik g/sm^3
1. 2. 3.

3-ish. G‘ovaklikni aniqlash.

Material xajmida joylashgan g‘ovak va bo‘shliqlar miqdori uning g‘ovakligini bildiradi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
F=(1- (6)
bu erda: r_x.z. – materialning haqiqiy zichligi, g/sm³
r_o‘.z. – materialning o‘rtacha zichligi, g/sm³
Tajriba natijalari 8-jadvalga kiritiladi.
8-jadval

Tartib №	Materialning nomi	O‘rtacha zichlik, g/sm^3	Xaqiqiy g/sm^3	G‘ovaklik, %
1. 2. 3.

4-ish. Qattiqlikni aniqlash.

Qattiqlik deb, materialga o‘zidan qattiq jism botirilganda qarshilik ko‘rsatish xossasiga aytiladi.
Tabiiy tosh materiallarning qattiqligi Moos qattiqlik shkalasi yordamida aniqlanadi. Buning uchun sinalayotgan material Moos shkalasidagi minerallarning eng yumshog‘idan (talk) boshlab qattig‘igacha (olmos) ketma-ket material sirtida chiziq qoldirguncha tirnab chiqiladi. Shunda qaysi mineral tabiiy tosh material sirtida chiziq qoldirsa uning qattiqligi shu mineral qattiqligidan bitta past bo‘ladi.

Qattiqlik quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Q = N – 1 (7)
bu erda N – sinalayotgan material sirtida chiziq qoldirilgan Moos qattiqlik shkalasidagi mineralning tartib nomeri
9 – jadval
Moos qattiqlik shkalasi minerallarining tavsifnomasi

Tartib №	Minerallarning nomlari	Minerallarning kimyoviy tarkibi:	Minerallarning yoyiluvchanligi to‘g‘risida qisqa ma’lumot
1.	Talk	Mg3Si4O10(OH)4	Tirnoq bilan engil qiriladi
2.	Gips	CaSO4×2H2O	Tirnoq bilan qiriladi
3.	Kaltsit	CaCO3	Po‘lat pichoq bilan engil qiriladi
4.	Flyuorit	CaF2–eruvchan shpat	Ko‘p katta kuch bilan bosmasdan po‘lat pichoq yordamida qiriladi
5.	Apatit	Ca10(PO4)6(OH,F,Cl)2	Katta kuch bosimi natijasida pichoq yordamida qiriladi.
6.	Ortoklaz	K2O Al2O3×6SiO6	Shisha bilan yengil qiriladi
7	Kvarts	SiO2	Shisha bilan yengil qiriladi
6.	Topaz	Al2(SiO4)(F·OH)2	Abraziv materiallar sifatida (charxtosh, qayroq va boshqa xil o‘xshash asboblar uchun qo‘lla- n­adi)
9.	Korund	Al2O3
10.	Olmos	C

Tajriba natijalari 10–jadvalga kiritiladi

10–jadval

Tar. №	Materialning nomi	Chiziq qoldirgan mineralning tartib nomeri	Moos shkalasi bo‘yicha materialning qattiqligi
1 2 3

5-ish. Issiqlik o‘tkazuvchanlikni aniqlash.

Materiallarni bir yuza sirtidan ikkinchi yuza sirtiga issiqlikni o‘tkazish xossasiga issiqlik o‘tkazuvchanlik deb aytiladi. Tashqi devorlarni qurishda ishlatiladigan tabiiy tosh materiallari uchun bu xossa asosiylaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Issiqlik o‘tkazuvchanlik avvalombor materialning o‘rtacha zichligiga bog‘liq va V.A.Nekrasov formulasi yordamida aniqlanadi:
l=1,16 Vt/M×⁰C (8)
bu erda: r_o‘.z. – materialning o‘rtacha zichligi, g/sm³.
Tajriba natijalari 11-jadvalga kiritiladi
11 – jadval

Tartib №	Materialning nomi	Materialning o‘rtacha zichligi, g/sm^3	Materialning issiq o‘tkazuvchanligi, Vt/M^0S
1 2 3

«TABIIY TOSH MATERIALLARI» BO‘YICHA LABORATORIYA
ISH DAFTARI.
Ishning maqsadi ___________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Tabiiy toshlarning sinflanishi
12-jadval

T/r	Nomlanishi	Sinflanishi
		Genetik	Texnologik	Umrboqiyligi bo‘yicha
Magmatik (otqindi)
1
2
3
4
5
6
Cho‘qindi (ikkilamchi)
1
2
3
4
5
6
Metamorfik (shakli o‘zgargan)
1
2
3
4
5
6

Tabiiy toshlarni xosil qiluvchi minerallarning tavsifi.
13-jadval

Minerallarning nomlanishi	O‘rtacha zichlik, kg/m^3	Kimyoviy tarkibi	Rangi	Qattiqligi	Tog‘ jinsida ustunlik qiladi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Topshiriq 1. Tabiiy toshlarning o‘rtacha zichligini aniqlash
ρ_o‘rt=
14-jadval

Nomi	Namunaning massasi, m, g	Namunaning hajmi, V, sm^3	O‘rtacha zichlik
			ρo‘rt g/sm^3	ρo‘rt kg/sm^3
Granit
Ohaktosh –rakushechnik
Vulqon tufi

Xulosalar: ________________________________________________________
________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________
__________________________________________________________________