|
1
E’timodli – ishonchli;
2
Dorilsaltanat – poytaxt, boshkent.
153
etmoq uchun ne chora buyursak ekan? Bu xususda umaromizning
ra’yilarini bildik. Ma’qul va maqbul tadbirni shoyad siz janobdan eshit-
gaymiz...
Navoiy o‘ziga xos ulug‘vorlik, nazokat, muloyimlik bilan dеdi:
— Podshoh hazratlari, mulki Xurosonning taqdiri va hayoti
sizning qo‘lingizdadir. Sizning muborak xotiringiz bu alamangiz hodi-
sa xususida ne fikr bayon qilur?
— Bu toj-u davlatni qilich bilan olibmiz, — bir nafas sukutdan
so‘ng kеskin gapirdi Husayn Boyqaro, — uni yana ayni qilich bilan
poydor qilmoqqa harakat qilg‘umizdir.
Bu so‘zlar shoirni cho‘chitmadi. Dunyoning yarmi ustida qi-
lich o‘ynatgan oqsoq jahongirning bu avlodi qilich tutishni yaxshi bil-
sa, qilich bilan faxrlanishni sevsa ham, lekin qilichdan ko‘ra mayga,
jang maydonlaridan ko‘ra chaman bog‘larda tuzilgan sho‘x bazmlar-
ga ko‘proq moyil edi. Shoir aqlli kеngash bilan uni to‘g‘ri yo‘lga solib
yuborish mumkinligiga ishonardi ham. Lekin arzimagan bir bahona
goho uning g‘azabiga, olovni birdan gurillatgan shamolday ta’sir qilar
edi. Navoiy vazminlik bilan murojaat etdi:
— Xoqon, yaralik ko‘ngillarning shifosi uchun siz hakimi hoziq
1
bo‘lmoqlig‘ingiz kerak. Kaminaning fikricha, bu yerda qilichning aslo
hojati yo‘qdir!
Husayn Boyqaro, xayol surganday, chodir shipiga qarab qoldi.
Hamsuhbatlar, yelkalaridan bir nima bosganday, past cho‘kib o‘tirdilar.
O‘rtadagi og‘ir jimjitlikni Majididdin Muhammad buzdi:
— Darhaqiqat, — dеdi u, gerdaygan bir turda Navoiyga qarab,
— podshohi olam hazratlarining fikrlari aqli salim mevasidir. Johil olo-
monni tarbiyalamoq uchun tig‘, loaqal tayoq lozimdir. Olomon shafqat
va marhamatning qadriga yetmas.
Navoiy titrab, kinoyali kuldi.
— Masala adolat va haqiqat masalasidir, — javob berdi Navoiy
o‘zini tutishga tirishib. — Haqiqat olomon tarafidadir. Haq so‘zni ayt-
gan og‘izlarni tosh bilan qonatmoq emas, haqiqat tamalini qulatmoq-
qa ko‘tarilgan qo‘llarni kesmoq zarur. Zakot yig‘moq davlat ishidir, le-
kin bir necha badnafs, chirkin maxluqlar uchun boylik manbai emas!
1
Hakimi hoziq – mohir, usta tabib.
154
Bundan so‘ng butun Xurosonda jamiki fuqaro tirikchiligini nazarda
tutib, zakotni isloh etmoq kerak. Bu idorani shiraga o‘ch chirkin
pashshalardan tozalamoq zarur! Takror aytamanki, elning qahri, g‘a-
zabi asoslidir. Uning ovoziga quloq solmoq, shikoyatlarini sabr-toqat
bilan tinglamoq vazifamizdir.
Majididdinning rangi quv o‘chib, tili kesildi. Hamsuhbatlar yer
ostidan bir-birlariga ma’nodor qarab olishdi.
— Ish siz degan haddan o‘tibdir! — kеskin e’tiroz qildi Husayn
Boyqaro, — Bizning xizmatimizda bo‘lgan zotlarni sangbo‘ronga tut-
moqni saltanat tojiga otilgan haqorat, deb bilgumizdir. Ariza bilan shi-
koyat qilsinlar, nainki, poytaxtda g‘alva ko‘tarmoq!..
— Bizga qolsa, aslo! — yashirin bir kinoya bilan kulimsirab
gapirdi Navoiy. — Saltanat tojini, quyosh yanglig‘, samovot doirasi-
da biling. Nainki Xo‘ja Abdullo Xatibdek bir xomtama, ajdarnafsning
boshiga tushgan toshni saltanatga nisbat berursiz. Bir zolimning
boshi shikast topgani uchun el ustida tig‘ o‘ynatmoq faqirning xotiri-
ga andog‘ keladirkim, davlatingizda har nav darranda va gazandalar-
ning quyrug‘ini ko‘tarur... Modomiki, xaloyiq qo‘lga tosh olibdir, uning
ko‘nglida dardi bordir. Bu dardni tahqiqlamoq, adl suvi bilan yuvmoq,
davolamoq lozimdir.
Husayn Boyqaro sukut qildi. U taraddudda edi. So‘ng qiyiq, tez
o‘ynaydigan ko‘zlarini shoirga tikib, g‘amgin holda dеdi:
— Xo‘ja Abdullodek ko‘rnamakni jazoga tortg‘umizdir, bunga
zarra shubha qilmangiz. Ammo poytaxt osoyishtaligini buzgan ahli
fitna va fasod ham jazodan xoli qolmasligi lozim... Loaqal siyosat yu-
zasidan bir nima jarimaga tortilsalar, istiqbolda bu kabi g‘alayonlar
takror bosh ko‘tarmagay...
Navoiy yashirin, ichdan xo‘rsindi. Podshohning bema’ni o‘jarligi-
ni sindirish uchun jasur bir ohang bilan dеdi:
— Shoho, xalqning molini, jonini bo‘rilar ixtiyoriga topshirilsa,
ular bu qonxo‘r maxluqlar dastidan fig‘on ko‘tarsa, ularga quloq sol-
maslik adl-insofdan emas. Tahdid va siyosat emas, mehribonlik dar-
kor. Xalq bilan bo‘lg‘usi muomalada qilichga emas, adl kuchiga su-
yanmoq, xalqni jabr-zulmdan qutqarmoq lozim. Zero, xalq shundog‘
bir daryoyi azimki, u toshsa, aning mavjidan na shohning qasri, na
darveshning kulbasi qolur, u shundog‘ bir o‘tki, uning bir uchquni tu-
155
tashsa, na xashakni qo‘yar, na falakni... Bas, yaxshilik qilmoq kerak:
elning, yurtning baxti barqaror bo‘lsa, saltanat ham bexatar bo‘lur.
Shoirning mantiqi qarshisida podshoh har qanday e’tirozdan
ozod qolgan edi. Lekin ba’zi beklar va kengashchilarning ra’yiga ters
bo‘lgan bir qarorni chiqarishga botinqiramas edi. Ikkinchi tomondan,
Mirzo Yodgor kabi dushman bartaraf qilinmagan va uning tarafdor-
lari ko‘payib turgan bir sharoitda davlatning yuragi bo‘lgan Hirotdagi
g‘alayonni ildamlik bilan tugatish zarur edi. Husayn Boyqaro yana bir
qancha vaqt masalani muzokara qildi. Shoir o‘z fikrida mustahkam
ekaniga qanoat hosil qilgach, nihoyat, qat’iyat bilan dеdi:
— Mulohazalaringizni batamom qabul qildik. Bu nozik vazifa-
ning uhdasini sizga havola etmoqchimiz. Inshoollo, siz kabi kordon
1
va sohibi tadbir
2
bir zot poytaxtimizda sukut va osoyishtalikni tez kun-
da barpo qilur. Hozirdan safarga otlanmoqqa sizga ijozat berdik.
Navoiy el foydasi va davlat manfaati uchun bo‘lgan bu vazifaga,
o‘z odati bo‘yicha, e’tiroz qilmadi. Yengil ta’zim bilan o‘z roziligini bildi-
rib, tabassum qildi-da, sekingina dеdi:
— Poytaxtdagi alamdiyda xaloyiq uchun bu faqir na sovg‘a bi-
lan borur? Elning jarohatlarini ne malham bilan davolar?
— Jumla olamga ma’lumki, men podshohmen, tabib emasmen!
— hazil yo‘sin javob berdi Husayn Boyqaro.
Navoiy hazil-mutoyibani sevguvchi, zavq bilan tinglab, chechan-
lik bilan chuqur javob berishga mohir bo‘lsa ham, hozir kulibgina
qo‘ydi ham so‘zini jiddiy davom ettirdi:
— Ko‘ngilga shunday muqarrar bo‘ldikim, dorilxalofat
3
fuqa-
rosi qoshiga yetgach, faqir ularni hech narsa bilan quvontirmoqdan
ojiz qolgaymen. Maqsadimizni ravshan qilib aytsak, bizni farmoni hu-
moyun bilan sarafroz qilsangiz ekan.
— Mazmuni qanday bo‘lmog‘i kerak? — qiziqdi podshoh.
— Shul mazmundakim, — dеdi Navoiy, — farmoni oliyning har
bir so‘zi ko‘ngillarga quyoshdek hayot bag‘ishlagay. Har bir nuqtasida,
qatorida, daryo pinhon bo‘lgani kabi, sizning daryoyi adolatingiz jil-
valangay. Yana ul farmonda shunday so‘zlar bo‘lmog‘i kerakkim, ular
Do'stlaringiz bilan baham: | 
