Qоzоqbоy yO‘ldоshеv, vаlijоn qоdirоv, jаlоlbеk yO‘ldоshbеkоv

Bu (fоrsiy) til bilаn nаzm (аsаr) yarаtilsа; ³Мisrа mа’nоsi: fоrslаrgаgin а tushunаrli


edi; ⁴Fаsоnа – аfsоnа, bu yеrdа dоstоn mа’nоsidа qo‘llаngаn; ⁵Dog‘i – shuning-dek, yana.

48

Navoiy o‘z salaflarining yuksak san’atkorligini sharaflaydi, ular­ ning adabiy tajribalaridan ta’lim olganligini e’tirof qiladi. Dostonlarning muqaddima qismida ustozlariga bag‘ishlab maxsus boblar yo ib, ularni ulug‘laydi. Mas’uliyatli bu ishda ularga ruhan suyanadi va

Yo‘ldasa bu yo‘lda Nizomiy yo‘lum,

Qo‘ldasa Xusrav bila Jomiy qo‘lum, — deb madad tilaydi _http://BiroqNavoiy_eduportaloldingixamsanavislarnitakrorlab,uargako‘r-

ko‘rona taqlid qilmaydi. O‘z oldiga yangi, o‘ziga xos “X ms ” yara­ tish vazifasini qo‘yadi. Buni muallif “Xamsa”ning bir necha o‘rni-da ochiq-oydin ta’kidlaydi. Jumladan, u “Fa hod va Shirin” dostoni muqad imasida shunday yozadi:

Ani nazm etki, tarhing toza b ‘lg‘ay,

Ulusqa mayli beandoza b ‘lg‘ay.

Yo‘q ersa nazm qilg‘onni xal yiq

Mukarrar1 aylamak sendin ne loyiq?

Bu misralari orqali Navoiy “Xamsa” yozishdagi belgilab olgan o‘z yo‘riqlarini bayon etadi: Sh nday asar (nazm) – doston yozginki, o‘zingga xos (tarhing toza) bo‘lsin, o‘qigan odamlarga (ulusqa) yangi, boshqa asarlarga o‘xshamas (beandoza)ligi sezilib tursin. Aks holda (yo‘q ersa), asar o‘zgalar (xaloyiq) yozgandek bo‘lsa, bunday takror-

lash (mukarrar) s nga loyiq mas. Yaxshisi, bunday asar yozmagan ma’qul.

Lekin bu oson ish emas. Buning uchun Yaqin va O‘rta Sharq o‘lkalarida qalami mislsizligi e’tirof etilgan Nizomiy va Dehlaviy bilan ijodiy bahsga kirishishi lozim bo‘ladi. Bu juda katta bilim va yuksak adabiy didni, iste’dod hamda mashaqqatli mehnatni talab etar edi. Bu haqida “Farhod va Shirin”da yozadi:

Emas oson bu maydon ichra turmoq,

Nizomiy panjasig‘a panja urmoq.

Kerak sher ollida ham sheri jangi,

Agar sher o‘lmasa, bori palangi.

¹Mukarrar – takror.

4–Adabiyot, 9- sinf.

49

Haqiqatan ham, Nizomiydek nazm sheri bo‘lgan maydonda turmoq oson emas. U bilan bahslashish (panjasiga panja urmoq) uchun sher yoki hech bo‘lmasa yo‘lbars (palang) bo‘lmog‘i darkor­. Navoiy sher bilan tenglashadigan sher bo‘ldi. U og‘ir va mas’uliyatli vazifani muvaffaqiyat bilan ado etdi. Nihoyat, qisqa bir m ddat – ikki

yil (1483–1485) davomida 51 ming misradan ortiq besh dostonni _{http://eduportal}yozibtugalladi.U1483-yilda“Hayratul-abror”fasafiy-ta’imiy dos-tonini, 1484- yilda uch asarni: “Farhod va Shirin” hamda “Layli va

Majnun”, “Sab’ayi sayyor” ishqiy-sarguzasht doston rini, 1485- yili esa “Saddi Iskandariy” qahramonlik dos onini y r tdi. Dostonlar, butun Sharq mumtoz adabiyotida bo‘lganidek, n’ naviy­ muqaddi-ma – hamd va na’t qismlari bilan boshlanadi. H md – Y r tuvchimiz Allohni ulug‘lash, unga shukronalik, na’t esa payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) alqovidir.

Navoiy “Xamsa”si yaxlit asardir. Buyuk sh ir unda zamonasi­ning barcha dolzarb masalalarini qalamga ladi. Besh doston bir-biri bilan ich-ichidan mustahkam bog‘langandir. Masalan, “Hayrat ul-abror”da shoir umr, uning mazm ni, tabiat, jamiyat va inson munosabatlariga doir savollarni qo‘yadi, keyingi dostonlarda muayyan taqdirlar, voqea­ lar misolida ularga javob berishga harakat qiladi. Beshlikni sinchkov-lik bilan o‘qigan kitobxon “Hayrat ul-abror”da berilgan 20 maqolat-dagi diniy-falsafiy, axloqiy, ma’rifiy mohiyat keyingi dostonlar sujet va kompozitsiyasiga yuksak mahorat bilan singdirib yuborilganligiga iqror bo‘ladi. Shu nazar bilan “Hayrat ul-abror” tuzilishi va mavzulari­ ga diqqat qilaylik. Doston o‘ziga xos qurilishga ega. U falsafiy-ta’li­ miy oston bo‘lganligi uchun mavzu biror voqeani hikoya qilish aso-sida emas, balki muallif fikr-mulohazalarining bayoni­ tarzida yoriti­ ladi. Shuningdek, maqolatlar shu dostongagina xos bo‘lib, adibning boshqa asarlarida uchramaydi. Har bir maqolatda insonning kundalik hayo i bilan bog‘liq diniy, falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy biror mavzu bayon etiladi, uning mazmun-mohiyati ochib beriladi­. Maqolat so‘ngi-da mavzuni dalillash, uni hayotiy asoslash maqsadida­ hikoya yoki masal keltiriladi. Mazkur hikoya va masallarning bosh qahramoni, asosan, tarixiy shaxslar, mashhur din va davlat arboblaridir. Ularda shoir islomiy mezonlar, umuminsoniy qadriyatlardan kelib chiqib Olam va Odam to‘g‘risidagi o‘z mulohazalarini yuksak badiiy shakl-

50

da ifoda etadi. Masalan, birinchi maqolat iymon haqida. Maqolatning birin­chi baytidanoq shoir iymonning inson hayoti, insoniylik mohiyati-da tutgan o‘rnini belgilab beradi:

Kimki jahon ahlida inson erur,

Bilki, nishoni anga iymon erur.

http://sen–bog‘bon,eduportalagarcho‘ponqo‘ylariniasramasa,ularochbo‘rilar-ga yem bo‘ladi. Podani bo‘rilar an asra, bog‘ni suv berib yashnatgin,
Ya’ni kim bu dunyoda inson deb atalibdi, inson igining be gisi iymondir. Iymonsizni odam deb atab bo‘lmaydi. Inson bi an hayvon orasidagi farqni nutqda – odamni so‘zlay bilish qobiliy tid gina deb bilish xatodir. Chunki odamda nutq ham, boshqa m xluq – h yvonlar-da bo‘lgan bir qator jihatlar ham bor. Shuning uchun: “... sosiy mezon iymondir”, — deydi Navoiy.
Hukmdorlarga bag‘ishlangan “Salotin bobida” nomli uchinchi

maqolat adibning adolat haqidagi qarashla ini		‘ ganishda muhim
ahamiyatga ega. Maqolatda shoirning tenglik, z		dlik, adolatli jamiyat
borasidagi qarashlari o‘z ifodasini to	gan. Uning fikricha, mamlakat-
da juda ko‘p narsa davlat boshlig‘iga bog‘liq. Shoh odil, oqil, orif va
el-yurtga g‘amxo‘r bo‘lishi kerak. Sh	ning uchun shoir shohga qara-
ta: raiyat (xalq) poda bo‘lsa, sen cho‘	onsan, u mevali daraxt bo‘lsa,

deydi. Hukmdor kim bo‘lmasin, mamlakat va xalqning taqdiri uning faoliyati, xatti-harakatiga bog‘liq:

Shohki ish adl ila bunyod etar,

Adl buzuq mulkni1 obod etar.

Kofiri odil ani obod etib,

Mo‘mini zolim ani barbod etib.

Karam va saxovat haqidagi beshinchi maqolatda Navoiy bu fazila larni baxillik bilan yonma-yon qo‘yib, ularning mohiyatini yorita boradi. Saxovat qanchalik yuksak insoniy fazilat bo‘lsa, baxillik shun-c alar uban illatligini adib tazod vositasida ochib beradi: “Buxl erur bo c a sifatdin xasis, Lek saxo javhari asru nafis”. Lekin saxo­ vat kim to‘g‘ri kelsa yoki o‘ziga tanish odamlargagina ehson qilish emas. Saxiy kishi ehtiyojmandlarga ko‘maklashishi, muhtoj odamlar-

¹Mulk – mamlakat.

51

ga beminnat qo‘l cho‘zishi lozim. Zarurati bo‘lmagan kishilarga saxiy-lik qilish­ aqldan emas. Bunday odamlarga shoir “O‘yla bulutdekki, quruq bog‘ uza Yog‘may o‘tub, suvni to‘kar tog‘ uza” deb tash-bih ishlatadi. Kishilar saxovatiga ko‘z tikishdan ko‘ra o‘z mehnati bilan kun kechirishni, Navoiy saxovatdan ham ulug‘ himmat deb biladi.

Keyingi maqolatda odob masalalari yoritilgan. Adib nda kishi-_{http://eduportal}larbilanmunosabatvamuomalamadaniyati,o‘zinittabiish, bola tarbiyasi va boshqalar to‘g‘risida o‘z mulohazalarini bi diradi Odob,

tavozeni­ alqaydi, o‘zini tuta bilmaslik, o‘rinsiz ku gi k bi sa biy xis-latlarni qattiq qoralaydi. Inson munosaba larda h r bir kishining ah-voliga yarasha muomala qilishi, kattala ga xizm , kichikl rga shafqat etishi lozim deb uqtirgan shoir: “Har kishining vrig‘a loyiq kerak,