Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

Oltishar davlati haqida ...
Chop etilgan: CNE. T. 3, p. 97-218. Asar bir nechta vakolatli nusxalar va qisman avtograflar shaklida saqlangan : AAN, f. ­23, kuni. 1, d. 14, l. 41-48, 52-92, 94-95 rev.; d. 16, l. 49-60; d.20, l. 109-115,, 164-175, 207-224, 233-236; AVPR, f. IV-3, d.1, l. 197-237. Birinchi marta ushbu maqola qisman tahririyati ostida nashr etilgan. A. N. Beketova ZIRGOda (1861, 3-kitob, 1-31-betlar), keyin tahririyati ostida nashr etilgan. N. I. Veselovskiy 1904 yilda (79-107-betlar) ¹.

1. 
   Oltishar (Altyshaar, lit.: Olti-shahar) — Sharqiy Turkiston nomlaridan biri . ­Mamlakatning oltita yirik shaharlaridan keladi ­. Ch.Valixonov uchun bu shaharlar: Qashgʻar, Yanisar (Yangi-Xisor), Yarkend, Xoʻtan, Oqsuv, Uch-Turfon. XIX asrning 70-yillarida. Sharqiy Turkistonning yana bir nomi ­— Iettishar, yaʼni Semigradiya — Yoqubbek (1820-1877) asos solgan mustaqil uygʻur davlati paydo boʻldi. Uning tarkibiga Qashqar,. Yangi Hisor, Yorkand, Xoʻtan, Oqsuv, Kucha, Qorashar, shuningdek, bir qator kichik ­shaharcha va shaharchalar. Qarang: Isiyev D. A. Uyg‘urlar davlati Iettishar (1864-1877). M., 1981 yil.
   
2. 
   To'g'ri , Nan-lu; to'liq ismi: Tianypan-nanlu (xitoycha); ichida;
   

Inqilobdan oldingi rus adabiyoti - janubiy chiziq.

3. 
   Kichik Buxoro - inqilobdan oldingi rus adabiyotida Sharqiy ­Turkiston (hozirgi XXR Shinjon-Uyg'ur avtonom viloyatining janubiy qismi), Katta Buxarindan farqli o'laroq - G'arbiy yoki Rossiya, Turkiston ..
   
4. 
   Bolor (toʻgʻrirogʻi, Bulut-dagʻ, yaʼni Bulutli togʻ) • Kunlunning ­shimoliy tizmalari uchun qadimgi mahalliy nomlardan biri boʻlib, hozir ­Sarikoʻl va Qashgʻar tizmalari nomi bilan mashhur. O‘sha davrda Pomir va Oloy tog‘larining bepoyon hududi o‘ta sust o‘rganilganligi sababli, Ch.Valixonov, tabiiyki ­, bu hududdagi asosiy tizma va vodiylarning joylashuvi haqida aniq ma’lumot ololmadi.
   
5. 
   1884 yilgacha standart vaqtni hisoblash va geografik ­uzunliklarni hisoblash uchun ko'pchilik mamlakatlar Parij* meridianini nol meridian sifatida qabul qilgan, bu meridian 1837 yildayoq ­1795 yilda kiritilgan o'nlik metrik tizimning asosi sifatida qonuniylashtirilgan. 1884 yilda xalqaro kelishuvga binoan ­Grinvich meridiani uzunliklarni o'lchash uchun boshlang'ich meridian sifatida qabul qilindi.
   
6. 
   Aleksandr Gumboldt (1769-1859) mashhur nemis geografi, tabiatshunosi va sayohatchisi. O'simliklar geografiyasining asoschilaridan biri ­; geografiya va iqlimshunoslikka asos soldi. 1829 yilda u ­Rossiyaning Osiyo mulklariga tashrif buyurdi.
   
7. 
   Gobi (manjur. qum, choʻl), gov (Mong.) — choʻllarning nomi va. Moʻgʻulistonning janubi va sharqida yarim choʻllar.
   
8. 
   To‘g‘ri, “T a’r va x - va Rash va d va” (“Rashid qissasi”) Mirzo Muhammad Haydar Dug‘latning (1499 yoki 1500-1551) Qashg‘ar hukmdori Abd ar-Rashidxonga bag‘ishlangan asaridir. (1533-1559 yoki 1560). Mo'g'uliston tarixi ("An'analar va afsonalar ­..." maqolasiga 10 eslatmaga qarang), Qozog'iston, O'rta asrlarning oxirlarida O'rta Osiyoga oid ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Batafsil ma’lumot uchun qarang: Mingulov N. Muxammed Xaydar duglat.- O‘rta Osiyo va Qozog‘istonning yirik olimlari (VIII-XIX asrlar). A.-A., 1965, b. 190-203; XV-XVIII asrlar qozoq xonliklari tarixiga oid materiallar. A.-A., 1969, b. 185-191. “Ta’rih-i; Rashidiy”, Lob va Katek (Katak) shaharlari Qoshgʻaristonning janubida, ­Xoʻtan shahridan sharqda joylashgan edi. Qarang: Mirzo Muhammad Haydarning “Tarixi-i-Rashidiy”, “Duglat”:: Oʻrta Osiyo moʻgʻullari tarixi. Inglizcha versiyasi, tahrir, ­sharh., eslatmalar va N. Elias xaritasi. tarjimon. E. Denison Ross tomonidan. L., 1895* c. 56.
   

⁸ a Eslatmaga qarang. 49 -modda. "West End ..."

9. 
   Jeparle (aniqrog'i Jiparlik) dovonning nomi emas (dovon Muzart - Muz dovoni deb ataladi), balki muzlikning nomi bo'lib, uning yuzasida ko'p kilometrlar davomida dovon yo'li o'tadi.
   
10. 
    Gap Klavdiy Ptolemey (90-160) - qadimgi yunon olimi - astronom, matematik, geograf, mashhur "Almagest" (13 jildlik astronomiya bo'yicha insho) va "Geografiya" (-8 yilda) keng asarining muallifi. kitoblar). Ch.Valixonov Seragacha boʻlgan Ptolemey yoʻlini (Xitoyning qadimgi yunoncha nomi ­) Xitoydan ­Oʻrta yer dengizi mamlakatlariga olib boradigan Buyuk ipak yoʻli deb ataydi, bu yoʻlni Ptolemey oʻzining “Geografiya” asarida tilga oladi. Qashg‘ariya, Farg‘ona, Baqtriya orqali o‘tgan bu savdo yo‘li bir qancha tarmoqlarga ega edi. Qarang: Latishev V. Skifiya va Kavkaz haqida qadimgi yozuvchilar, yunon ­va lotin yozuvlari.- yunon yozuvchilari. T. 1. Sankt-Peterburg, 1893; Lubo-Lesnichenko E. I. Olti sulola davrida Ipak yo‘li (III-VI asrlar): Yangi materiallar asosida.- Davlat Ermitaji materiallari. 1978 yil, 19-v., bet. 15-25.
    
11. 
    Turon Turkistonning qadimiy nomi boʻlib, turkiy ­xalqlar yashab, gʻarbda Ural va Kaspiy dengizidan to sharqda Oltoy va Xitoygacha choʻzilgan hududdir.
    
12. 
    To'g'ri Andijon (Andijondan). 19-asrda Shinjondagi andijonliklar . ­Markaziy Osiyo aholisi deb atalgan.
    

¹¹³ Xulum (Xulm, Xulm)—hozirgi ­Afgʻoniston shimolida, daryoning quyi oqimida joylashgan Toshqoʻrgʻon shahri. Hulma.

14. 
    To'g'ri , Qorategin va Darvoz Pomirdagi tog'li feodal mulklari bo'lib, qo'qon hukmdorlariga yarim qaram bo'lib, tojiklar ­va qirg'izlar yashaydi. Qarang: Kislyakov N. A. Qorategin, Darvaz va Badaxshon tarixi.Tojiklar va Tojikiston tarixiga oid materiallar. Nashr. 1. Stalinobod, 1945 yil.
    
15. 
    Dairim , ehtimol, Qoraqurum tizmasining Rima deb ataladigan va janubiy yon bagʻirlari boʻylab Kash ­Mir-Qorakoram-Yarqand yoʻli oʻtgan qismini nazarda tutsa kerak.
    
16. 
    Kanjut — Sharqiy Gindukushning janubiy yon bagʻrida ­, daryo boʻyida joylashgan beklik (bekdom). Kanjut, chap tomondan daryoga oqib tushadi. Gilgit - Hind daryosining irmog'i. 1891 yilgacha u mustaqil mulk, keyin Angliyaning protektorati edi.
    
17. 
    Gundze (aniqrogʻi Xunza) — Kanjut knyazligining nomlaridan biri. Qarang: Mskandarov B.I.Hindukush 19-asrning ikkinchi yarmida. M., 1968, b. to'qqiz.
    
18. 
    Iskardo (Skardo) - daryo bo'yidagi shahar. Indus, daryoning quyilishi ostida. Shayoka.
    
19. 
    Daryoning o'rta va quyi oqimining xususiyatlarida. Ko'kshaalada noaniqlik bor. Oqsoy daryosi bu yerda meridional yoʻnalishga ega boʻlgan Koʻkshaal tizmasidan oʻtib, ­nomini Koʻkshaal (eski xaritalarda — Taushkandaryo) deb oʻzgartiradi va gʻarbdan sharqqa oqib oʻtishda davom etadi. Turfonga yaqinlashib, daryo shimoli-sharqiy yo'nalishni oladi. Bundan tashqari, Karateke tizmasining sharqiy chekkasida u janubi-sharqqa buriladi va faqat Oqsuvga quyilishidan oldin yana shimoli-sharqqa silliq egiladi.
    
20. 
    Yamanyor daryosi (aniqrogʻi, Gezdaryo; alohida uchastkasi Yamanyor deb ataladi ­) Sarikoʻl tizmasidan va Muztogʻ-Otaning gʻarbiy yon bagʻiridagi muzliklardan boshlanuvchi daryolardan tashkil topgan; Yanisar-Usten (Qoratashsuvning zamonaviy xaritalarida) Qashgʻar togʻ tizmasidagi Qoʻngʻur-Muztogʻ tizmasining sharqiy yon bagʻridan boshlanadi .­
    
21. 
    Yarkend-Usten Yarkenddaryoning alohida tarmogʻi yoki undan ­olib chiqiladigan kanal boʻlsa kerak.
    
22. 
    Tiznap daryosi (Tiznab, Tiznaf) — Toshqoʻrgʻon -daryoning zamonaviy xaritalarida (boshqa mahalliy nomlar — Sarikoʻl, Tagʻdumbash) — ­Sarikoʻl vodiysining yuqori oqimida joylashgan Muztogʻ (Qoraqoʻrim) tizmasining Xudjerab dovonidan oqib oʻtadi. .
    
23. 
    Bu yerda noaniqlik yuzaga kelgan: ­yuqori oqimida (Toshqoʻrgʻondaryo quyilishidan oldin) Raskemdaryo deb ataladigan Yarkenddaryo Qoraqurum tizmasining shimoliy yonbagʻridan boshlanadi.
    
24. 
    usten (kanal, ariq) ­atamasini qo‘shish o‘rinli emas.
    
25. 
    Xaydu daryosi (Xaydigʻol) Tarimga emas, koʻlga quyiladi. Bagrashkul.
    
26. 
    Lop Nor - Xitoyning g'arbiy qismidagi endoreik tuzli ko'l. "Nor", "nuur" ^! (mong.) - ko'l; "peshona" so'zining ma'nosi hali aniqlanmagan.
    
27. 
    Eslatmaga qarang. 1-moddaga. "West End ..."
    
28. 
    Ka Nei - Qing (Manchu) sulolasi (1662-1722) imperatori Xuanye (ma'bad nomi Shengzu) hukmronligining shiori.
    
29. 
    Jan Fransua Gerbillon (1654-1706) Xitoyga fransuz katolik ­(yezuit) missioneri.
    
30. 
    Eslatmaga qarang. 64-modda. "West End ..."
    
31. 
    Eslatmaga qarang. 91-modda. "West End ..."
    
32. 
    Janob Tsang, buzilgan. xitoylik sayohatchi, buddist rohib Syuan Zangdan (taxminan 600-664) . ­629-645 yillarda. Oʻrta va Oʻrta Osiyo va Hindistonda sayohat qilgan. Yig'ilgan ma'lumotlar 648 yilda Xiyu Ji (G'arb mamlakatlari haqida eslatmalar) da nashr etilgan.
    
33. 
    Gilgit - daryoning quyi oqimi bo'ylab joylashgan kichik knyazlik . Gilgit, Hindukush ­va Muztogning janubiy yon bagʻirlarida . 1842 yilgacha
    

Kashmir xojalari hukmronligi ostiga oʻtdi .

14. 
    Ch.Valixonov San’atdagi kabi xatoni takrorlaydi. "Poyezdning kundaligi ­ki ...": Heather o'rniga muallif lotincha nomini to'g'ri ko'rsatgan archa (archa) deb nomlanishi kerak.
    
15. 
    Tomas Tomson (1817-1878) ingliz sayyohi, shifokor № botanik, Angliya-Hindistonning Tibetga ekspeditsiyasi aʼzosi (1847).
    

³⁵ a Eslatmaga qarang. 24-moddaga. "Sayohat kundaligi..."

14. 
    Ritter haqida , eslatmaga qarang. 1-moddaga. "Jungariya haqidagi ocherklar".
    
15. 
    Rossiyaning Qashgʻardagi konsuli N. F. Petrovskiyning yozishicha, shaharda uchta darvoza boʻlgan: Su-darvaza (yoki Tishik -darvaza), Qum-darvaza va Yorbag-darvaza. Turli mualliflarning fikricha, Qashg‘ar darvozalarining soni ikkidan sakkiztagacha o‘zgarib turadi.
    
16. 
    Zurdunbek (Zuhur ad-din) — 1830—1846-yillarda Qoshgʻarning xokimbeki (hukmdori).
    
17. 
    Margʻilon aholisi — Qoʻqon xonligidagi tuman va shahar.
    
18. 
    T y n za a, dynza (xitoycha tinzi ) - sud ishtiroki.
    
19. 
    Feodallar sulolasining asoschisi Satuq Bugʻroxon (vaf. 955); qoraxoniylar; U birinchi boʻlib Islom dinini qabul qilib, Sharqiy Turkiston ­, Janubiy Qozogʻiston va Oʻrta Osiyoda yoygan.
    
20. 
    Qashqardagi diniy-siyosiy partiyalardan (sulolalardan) biri (ikkinchisi ­belogoriylar). Diniy ajralish asosida vujudga kelgan bu partiyalar keyinchalik sof siyosiy tus oldi. Ularning har biriga Xoja sulolasidan boʻlgan musulmon ruhoniylarining vakillari boshchilik qilganlar. XVI-
    

16. 
    asrlar ular oʻrtasida hokimiyat uchun shiddatli kurash boʻlib, Sharqiy Turkistonni Qing Xitoy bosib olgandan keyin ham toʻxtamadi. Quyida ham qarang, eslatma. 51.
    

⁴² a Xoja Appak (vaf. 1693) — Belogorsk xoʻjalar sulolasi vakili. 70-yillarning oxirlarida Oyrat xoni Galdan yordami bilan raqibi Chernogoriya Ismoilni agʻdarib, Sharqiy Turkiston hukmdori boʻldi. Qarang: Duman J1. I. XVIII asr oxirida Sinszyan (manchjur) hukumatining agrar siyosati . ­M. - L1936, p. 74-76.

14. 
    Bu Doniyal-Xoja (vafoti 1735) nomi bilan mashhur Xojam Padishohga ishora qiladi. Chernogoriya partiyasi asoschisi Xoja Muhammad Ishoq Valining avlodi (quyida 51-bandga qarang), Xoja Abdulloh-Xojamning oʻgʻli. Xon Ismoil bilan birga Jungriyada qamoqqa tushgan. Qarang: Duman JI. I. Agrar ­siyosat..., b. 76-79.
    

^43a Eslatmaga qarang. 7-moddaga. "West End ..."

14. 
    To'g'ri , Chitral Hindukush yaqinidagi knyazlik bo'lib, Tog'li Badaxshondan Afg'on Pomirining tor chizig'i bilan ajratilgan. Hindukush orqali eng qulay ­o'tish joylari Chitralga olib boradi. Vaxon — Yuqori Pyanjning ikkala qirgʻogʻida va uning irmoqlarida, Vaxon tizmasi va Hindukush oraligʻidagi tarixiy hudud.
    

^44a Aniqrogʻi , doʻlanlar Gʻarbiy Qoshgʻaristonning turli joylaridan ­surgun qilingan koʻchmanchilar (uygʻurlar) avlodlari boʻlib ­, ular XVIII asrning ikkinchi yarmida xitoylar tomonidan Qorashar tumaniga joylashtirildi. Ular haqida, quyida, bobga qarang. "Aholisi ­".

14. 
    To'g'ri Saryk o l. Bu qishloq emas, balki ­Toshqo‘rg‘onning bosh qishlog‘i joylashgan vodiy hududi (N. F. Petrovskiy eslatmasi).
    
15. 
    X o y - xo y (xitoycha) — uygʻurlar, dunganlar yoki umuman musulmonlar. Ular ­ch.da qayd etilgan. "Aholisi".
    
16. 
    To'g'ri , Chjan Tsyan Xan saroyi (miloddan avvalgi 2-asr) uchun diplomatik missiyalarni bajargan xitoylik amaldor edi . ­Ikki marta Sharqiy ­Turkiston va Oʻrta Osiyoning ayrim mulklarida boʻlgan.
    

⁴⁷ a Ch.Valixonov xato qiladi. Sharqiy Turkiston ming yillar davomida mustaqil tarixiy hayot kechirdi ­, garchi u koʻpincha xorijiy bosqinchilar, jumladan, moʻgʻul va xitoy feodallarining bosqinlariga duchor boʻlgan. 18-asrning oʻrtalarigacha, yaʼni bu mamlakat bosib olinib, Qing imperiyasi tarkibiga kirguniga qadar uning tub xalqlari milliy davlatchilikka ­, yuqori iqtisod va madaniyatga ­ega boʻlgan, Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston xalqlari bilan keng va rang-barang aloqalarni saqlab kelgan. . Qarang: Zotov O. V. Zamonaviy yapon tarixshunosligida Sharqiy Turkiston davlatchiligi an’analari muammosi – “ ­Xitoyda jamiyat va davlat” o‘ninchi ilmiy konferensiyasi: Tezis va ma’ruzalar. 2-qism. M., 1979, b. 21-31; Litvinskiy B.A. Sharqiy Turkiston va Oʻrta Osiyoning qadimiy etnomadaniy birlashmasi.- Osiyo va Afrika xalqlari. 1983 yil, 6-son, 2-bet. 61-69.

14. 
    Toʻgʻrisi, Moverannahr ( arabchadan tarjima qilinganda “daryo narigi”, “tuman” degan maʼnoni anglatadi) ­Amudaryoning oʻng qirgʻogʻidagi viloyatlarning oʻrta asrlardagi nomi (7—8-asrlarda arablar istilosi davrida paydo boʻlgan). Keyinchalik bu atama Amudaryo va Sirdaryo oraligʻidagi hududlarga nisbatan qoʻllanila boshlandi. Eng qadimgi va yirik shaharlari Samarqand, Buxoro, Xoʻjand (hozirgi Leninobod).
    

⁴⁹ Abunasr Somoniy (Nasr I b. Ahmad) — Oʻrta Osiyo somoniylar hukmdori (864—892). Somoniylar — IX—10-asrlarda Oʻrta Osiyo va Xurosonda hukmronlik qilgan, kelib chiqishi tojik boʻlgan feodallar sulolasi.
⁴⁹ a Eslatmaga qarang. 58-modda. "West End ..."

50. 
    Jagʻatoy (Chagʻatoy) ulusi — feodal davlat ­boʻlib, 1224 yildan Chingizxonning ikkinchi oʻgʻli Djagatay (Chagʻatoy) merosxoʻri boʻlib ­, Oʻrta Osiyoning sharqiy qismining Yetisuv va Qashgʻariyagacha boʻlgan hududini oʻz ichiga oladi.
    

⁵ °aTugʻluk-Temir (Toʻgʻluq-Temur; 764/1362-63) — oxirgi chagʻatoylar, 1347-1362 yillarda Moʻgʻuliston asoschisi va xoni, ­Sharqiy Turkistonda 16-asr oʻrtalarigacha hukmronlik qilgan sulola asoschisi.

50. 
    Rizo — sakkizinchi shia imomi, Muso al-Kozimning oʻgʻli (745—799) va xalifa Ali avlodi; Sharqiy Turkiston xojalarining ajdodi hisoblanadi ­. Maxdum-i A'zam - XVI asrda O'rta Osiyodagi naqshbandiya so'fiylik tariqatining boshlig'i Shayx Ahmad al-Kosoniy (866/1461-62-949/1542-43)ning laqabi ; uning nasl-nasabi (aniq, xayoliy) shia ­imomlari – Alining avlodlariga borib taqaladi ; ­oʻz navbatida Sharqiy Turkiston Xoʻjalar sulolasi undan kelib chiqqan. Xoja Muhammad Amin (Xoja-i Kalan, Ishan-i Kalan) — Qashgʻardagi Belogorsk Xoja sulolasi (aktagʻlik) asoschisi Ahmad al-Kosoniyning toʻngʻich oʻgʻli. 16-asr oxirida oʻrnashgan Chernogoriya Xojalar (Qoratogʻlik) sulolasining asoschisi Muhammad Aminning ukasi ­Xoja Muhammad Isxoq-Vali (vaf. 1008/1599). Yarkanda.
    

^{52 So'fi(lar) - musulmon zohidi, so'fiylik tarafdori -} islomdagi tasavvufiy oqim . ­Duvana (toʻgʻri: divanlar) soʻfiyning Markaziy Osiyodagi sinonimlaridan biridir.
^52a Eslatmaga qarang. 62-modda. "West End ..."

53. 
    Xontayji (xuntayji) — jungʻor xonlari Botur (hukmronlik qilgan: 1635—1653) va Tsevan-Rabdan (1697—1727)larning unvoni. Jungriya ­hukmdorlari orasida Senge (1654-1670), Galdan (1670-1697), Galdan-Tseren (1727-1745) Namji (1745-1750), Lama-Dorji (1750-1753) va Davatsi (1753-1753) bor.
    

1755) - 17—18-asrlar rus va xitoy hujjatlarida. oddiygina ­xonlar yoki egalar deb ataladi.
^53a Tianga (tanga, tenga) — 15—20-asr boshlarida chiqarilgan kumush tanga. Markaziy Osiyo davlatlarida. Taʼriflangan davrdagi Qashqarda Qoʻqon, Buxoro va Xiva tangalari aylanib yurgan; Qo‘qon tangasining og‘irligi 2,8-3,1 g bo‘lib, 20 tiyinga teng edi. kumush.
⁵¹⁴ Ishqagʻa (buzib koʻrsatilgan turk, ishik- ogʻa yoki ishik-agasi ) Sharqiy Turkistondagi Qing maʼmuriyatining oliy amaldorlaridan biri, hakimbekning yordamchisi. Shanbegi (shanbek) — yigʻim yigʻish bilan shugʻullangan amaldor. Gʻazna (gʻaznachi bek) — Xon xazinachisi. Qarang: Duman L.I.Agrar siyosat..., .s. 109.

65. 
    Tsevan-Rabdan hukmronligi davrida (yuqoriga qarang, 53-maʼlumot) Jungʻor xonligi oʻzining eng yuqori qudratiga erishdi.
    

^55a Shuni hisobga olish kerakki, Sharqiy Turkiston aholisi, Ch.Valixonovning yozishicha, 580 ming kishi edi (SV. T. 3, 226-bet).

65. 
    Noyon, noyan (moʻng. lord, senyor) — Jungriya va Moʻgʻulistonning eng oliy knyazlik unvoni .
    

57. 
    Amursana (1722-1757) - Xoyt urug'idan bo'lgan Jungriya suveren shahzodasi. 18-asrning 50-yillari boshlarida Jungriyadagi interfeodal urushlar davrida. xon taxtiga da’vogarlardan biri shahzoda Davatsini (xitoycha Debachi) faol qo‘llab-quvvatlagan. Xonlik hukmdoriga aylangan Davatsi, ­Amursananing unga xonlikning yarmini berish haqidagi talabiga javoban, unga qarshi qo'shin yuborib, qarorgohlarini vayron qiladi. 1754 yilning kuzida Amursana Xitoyga qochib ketdi va yordam so'rab Qing imperatoriga murojaat qildi. Qing saroyi uni va boshqa Oyrat qochqinlarini Jung‘or xonligini mag‘lub etish quroli sifatida ishlatishga qaror qildi. Umumoyrot xoni boʻlish umidida aldangan Amursana ­1755 yil kuzida Jungriyada boshlangan milliy ozodlik harakatiga boshchilik qildi. 1757 yilda qo'zg'olon Qing qo'shinlari tomonidan shafqatsizlarcha bostirildi ­. Amursana Rossiyaga qochib ketdi va Tobolskda chechakdan vafot etdi. Qarang: Kuznetsov ­V.S. Amursan. Novosibirsk, 1980 yil.
    
58. 
    Eslatmaga qarang. 5-moddaga. "Qirg'iz shajarasi".
    
59. 
    Eslatmaga qarang. 44-modda. "West End ..."
    
60. 
    Bandi Jungʻor xonligi bilan urushda (1755-1758) Qing qoʻshinlarining shimoliy kolonnasi qoʻmondoni boʻlib xizmat qilgan . ­1755 yil sentyabr oyida Amursana boshchiligidagi qo'zg'olonchilar qurshovida u ­o'z joniga qasd qildi.
    
61. 
    3 a y sa n - eslatmaga qarang. 29-moddaga. "Sayohat kundaligi..."
    
62. 
    Dajan (xitoycha: katta odam) - Qing amaldorlarining mahalliy nomi ­.
    
63. 
    Soʻnggi temuriylardan biri, Hirot hukmdori Husayn (Husayn) Boyqaro (1469-1506) fan va sanʼatga homiylik qilgan.
    
64. 
    Eslatmaga qarang. 6-moddaga. "West End ..."
    
65. 
    Chjao Xoy ( 1708-1764 ) Manchu harbiy qo'mondoni. U Sharqiy Turkiston, Qozogʻiston va Qirgʻizistonga yurishlarida Qing qoʻshinlariga qoʻmondonlik qilgan. Fu De - kelib chiqishi mo'g'ul, Qing harbiy rahbari, ­Chjao Xuy qo'mondonligi ostida bo'lgan, 1776 yilda qatl etilgan.
    
66. 
    huiyuan chen - Ili (Ko'lja) shahri, 1763 yilda tashkil etilgan.
    
67. 
    Tegishli ravishda eslatmaga qarang. 8 va 26-modda. "G'arbiy hudud ..." "yashil bayroq" qo'shinlaridagi askarlar faqat xitoylardan yollangan.
    
68. 
    Qianlu n - Qing imperatori Xonli (1736-1796) hukmronligining shiori. Ma'bad nomi Gaozong.
    

9. 
   Manchjuriya-xitoy qoʻshinlari Qozogʻistonga uch marta bostirib kirdi: 1756, 1757 va 1758 yillarda, oʻsha asrning 60-yillarida ­qozoq va qirgʻizlarning chegara lagerlariga bosqin uyushtirdi. 1756-yilda bir qator shiddatli janglardan soʻng Oʻrta Juz sultoni Ablay (“Qirgʻizlar nasabnomasi” maqolasining 33-izohiga qarang ­) Qing harbiy boshliqlari bilan sulh tuzib ­, Qing hukumati bilan diplomatik aloqalar oʻrnatdi. O'sha paytdan boshlab Qing diplomatiyasi bir tomonlama ravishda uni va boshqa ba'zi qozoq feodallarini Qing sulolasining vassallari deb hisobladi.
   

⁷⁰ Erdene (Irdana)-biy - 1751-1770 yillarda Qoʻqon hukmdori, Min sulolasining asoschisi, Narbut-biy (1770-1800) salafi.

71. 
    Qozoqlar, aslida, Jung‘or xonligidagi o‘zaro to‘qnashuvlar davrida, ya’ni Qing imperiyasi tomonidan bosib olinmasidan oldin, Yetisuvdagi ko‘chmanchi lagerlarini qaytargan. 1960-yillarda Qing otryadlari ularni Lepsa va Qoratol daryolari hududlaridan haydab chiqarishga urinishdi. 1767-yilda imperator Tsyanlun qozoqlarga bu yaylovlardan foydalanishga “ruxsat berish” haqidagi farmon chiqardi.
    
72. 
    Aniqroq aytganda , Sharkram (Charkrama) sharshara.
    

73. 
    Oʻrta Juz xonlari sifatida Qing imperatorlari Ablay ­va uning oʻgʻli Valini “maʼqullaganlar” (“Qirgʻizlar nasabnomasi ­” maqolasining 4-bandiga qarang) va xotirlash marosimi faqat Xon Ablay va Sulton Abufayz (xonning oʻgʻli) uchun oʻtkazilgan. O'rta Juz Abumambet) vafotidan bir yil o'tgach.
    
74. 
    Xitoyning tashqi aloqalar kodeksida ("Lifanyuan zeli") ­Xitoy chegarasidagi piketlar yoki harbiy zavodlardan qoramol o'g'irlagan qozoq va qirg'izlarni jazolash choralari haqida bor-yo'g'i ikkita band bor .­
    
75. 
    Gap 1765-yilda Uch-Turfonda koʻtarilgan qoʻzgʻolon haqida ketayapti.Uch-Turfon — xitoy tilida ­ski Ushi (soʻzma-soʻz: U shahri).
    
76. 
    To‘g‘ri , Jahongir uyg‘ur xo‘jasi, 1825-1828 yillardagi Sharqiy Turkistonda Xitoyga qarshi qo‘zg‘olon tashkilotchisi.
    
77. 
    Yuan — 1280-1368 yillarda Xitoyda hukmronlik qilgan moʻgʻul sulolasi.
    
78. 
    To'g'ri Xubilay (Xubilay) Chingizxonning nabirasi Tuluiyning o'g'li, Chingizxon imperiyasidagi beshinchi va oxirgi buyuk xon (1260 yildan). 1279 yilda Xitoyni bosib olishni yakunladi. U Pekinda (Xonbaliq) yashab, aslida faqat Xitoyni boshqargan.
    
79. 
    Minsk uy - Xitoyda mo'g'ul bo'yinturug'i ag'darilgandan keyin paydo bo'lgan xitoy feodal Ming sulolasi (1368-1644).
    
80. 
    Yong Zheng - Qing sulolasi imperatori Yin Zhengning (1723-1735) hukmronlik shiori. Ma'badning nomi Shizong.
    
81. 
    Jun-van - Xitoyning Qing shahrida ikkinchi darajali shahzoda unvoni.
    
82. 
    Darhaqiqat, Qianlong go'zal ­asirning marhamatini qozonishga harakat qildi, ammo hech qanday natija bermadi: malika Yparkhan o'z joniga qasd qildi ­.
    
83. 
    Oxun Ziyouddin qoʻzgʻoloni bir oydan ortiq davom etdi.
    
84. 
    Abu Muslim (Abd ar-Rahmon ibn Muslim al-Marvaziy, 755-yilda oʻldirilgan) — xalifalikda abbosiylarni hokimiyat tepasiga olib kelgan Umaviylarga qarshi harakatning yetakchilaridan biri. Uning davrida arablarning Moverannahrni bosib olishi yakunlandi. Abu Muslimning eʼtiqod uchun urushdagi jasoratlari Oʻrta asrlarning oxirlarida Oʻrta Osiyoda keng tarqalgan koʻplab sheʼr, rivoyat va anʼanalarda oʻz aksini topgan; ularning ba'zilari bizgacha ­qo'lyozma holida etib kelgan. Shuningdek qarang: Art. "Jungariya haqidagi ocherklar", 1-bet. 276.
    
85. 
    yomutlar turkman qabilasining bir qismi boshligʻi; rus yo'nalishiga amal qildi . ­1813-yilda u Rossiya bilan ­Forsga qarshi harbiy ittifoq tuzish toʻgʻrisida muzokaralar olib bordi. Qarang: Turkmaniston SSR tarixi. T., 1. Ashx., 1955, b. 516.
    
86. 
    Nikolay Nikolaevich Muravyov (1794-1866) - taniqli rus harbiy boshlig'i, piyoda generali. 1854-1855 yillarda. Kavkaz gubernatori edi ­. “1819-1820 yillarda Turkmaniston va Xivaga sayohat” kitobi muallifi. (M.,. 1822).
    

⁸⁶ a Qunduz amirligi Pomirdagi fief. Uning asoschisi 1815-1842 yillarda hukmronlik qilgan ­o'zbek zodagonlaridan Muhammad Murodbek hisoblanadi. Uning vafotidan keyin amirlikni ­afg‘on feodallari bosib oladi. Qarang: Iskandarov B.I.O’rta Osiyo Rossiyaga qo’shilgan davrda Buxoro va Pomir . ­Stalinobod, 1960 y., b. 45-46.

73. 
    Xitoy maʼlumotlariga koʻra Jahongir Xoʻja Sarimsoqning ikkinchi oʻgʻli boʻlgan.
    
74. 
    Yamblar (xitoycha yuan-bao «boylik manbai» dan) katta kumush quyma bo'lib, odatda qayiq shaklidagi, qat'iy og'irligi va nozikligiga ega bo'lib, yirik savdo operatsiyalarida to'lov vositasi, shuningdek, tijorat metalli sifatida ishlatiladi. 19-asrda Muomalada og'irligi 50 liang bo'lgan iamblar ustunlik qildi ("G'arbiy hudud ..." moddasining 64-eslatmasiga qarang).
    
75. 
    Filipp Petrovich Nazarov - 1813-1814 yillarda Alohida Sibir korpusi qo'mondoni ostida turkiy tillar tarjimoni. Toshkent va Qo'qonga sayohat. Qarang: Osiyoning oʻrta qismidagi baʼzi xalqlar va yerlar haqidagi eslatmalar Filipp Nazarov tomonidan ... SPb., 1821 yil.
    
76. 
    Suranchi — qirgʻiz urugʻidan Choʻnbogʻish biy; Sharqiy Turkistondagi xan boʻlmagan xalqlar milliy ozodlik kurashining ­faol ishtirokchisi ­.
    
77. 
    Datha (fors. dadxoʻx ) — Qoʻqon xonligidagi eng oliy unvonlardan biri, saroydagi ­toʻrtinchi muhim shaxs. U xon nomiga yozilgan arizalarni qabul qilib, qabul qilingan qarorlar to‘g‘risida arizachilarni xabardor qilgan; urush davrida u ­katta ofitser unvoni vazifalarini bajargan.
    
78. 
    Minboshi (Mingboshi) — Oʻrta Osiyo xonliklaridagi eng yuqori harbiy mansablardan biri. 19-asrda Qoʻqon, bosh qoʻmondon va birinchi vazir unvoni.
    

^ae Eslatmaga qarang. 59-modda. "Sayohat kundaligi..."

94. 
    Gap 1825 yilning dekabrida bu lavozimdan chetlashtirilib, Qashqar hokimi etib tayinlangan Shinjon gubernatori ­Qing Syan haqida ketmoqda . Qarang: Kuznetsov V.S. Oʻrta Osiyo chegaralaridagi Qing imperiyasi (18-asrning ikkinchi yarmi — 19-asrning birinchi yarmi). Novosibirsk, 1983 yil, b. 78.
    
95. 
    Zamburak — tuya orqasiga oʻrnatilgan va ­uzoq masofadan oʻq otadigan yirik kalibrli oʻqotar qurol (Oʻrta Osiyo toʻplarining bir turi ).­
    
96. 
    Sharqiy Turkiston va Qozoq cho'llarida savdo-sotiq bilan shug'ullangan ­Sibir savdogarlari Pilenkovlar oilasi ma'lum .
    
97. 
    Qushbegi (asl maʼnosi — lochin) — Qoʻqon xonligidagi eng oliy mansab, birinchi martaba (minboshidan keyin). Beglerbek (beklar-begi) — eng oliy unvonlardan biri, tom maʼnoda “bek beks” yoki “bek over beks”.
    

^9T ' ^a Eslatmaga qarang. 26-moddaga. "West End ..."

94. 
    Tyure (qoz. gʻam; qogʻiz yirtilib oq suyak) — Oʻrta Osiyo xalqlari orasida Chingizxon avlodidan boʻlgan ­va oliy hokimiyatni soʻzsiz meros qilib olish huquqiga ega boʻlgan yuqori tabaqa vakili.
    

^p|? a Noto'g'ri: iftorlik bayrami (arab. ' id al-fitr) Ramazon oyiga to'g'ri kelmaydi, balki keyingi qamariy oyning 1-kuni Shavvolaga to'g'ri keladi. 1857 yilda bu kun eski uslubga ko'ra 13 may dushanba kuniga to'g'ri keldi.
S86 freng ( "frank" dan _{buzilgan ) -} Salib yurishlari davridan beri musulmon Sharqida barcha evropaliklar shunday nomlangan .­

94. 
    Schlagintveit - mashhur nemis geograflari va alpinistlari oilasi ­. Adolf (1829-1857) Qashqarda qatl etilgan. 1854-1857 yillarda. A. Gumboldt tashabbusi bilan Prussiya hukumati va Britaniyaning ­Ost ­-Hind kompaniyasi topshirig‘iga ko‘ra aka-uka Adolf, Herman va Robert ­Hindiston va Markaziy Osiyoga sayohat qilib, Himoloy, Qorakorum,
    

Kunlun, Shinjon, Tibet platosi va boshqalar. Ushbu uch ­yillik sayohatning ilmiy natijalari juda muhim va rang-barang edi: birodarlar ­keng tabiiy tarix va etnografik to'plamlarni (taxminan) to'plashdi.

14. 
    ming son) va materiallar (har xil tadqiqotlar va kuzatishlar bilan 46 jild qoʻlyozmalar ­, 38 jild meteorologik jadvallar, 752 chizmalar va boshqalar). Sayohat tavsifi ingliz (Results of Science mission to India and High Asia. Vol. 1-4. Lpz., 1860-1866) va nemis ­(Reisen in Indien und Hochasien. Bd. 1-4. Jena ) tillarida nashr etilgan. 1869-1880 ). Ch.Valixonovning “Adolf Shlagintveytning oʻlimiga sabab boʻlgan holatlar haqida maʼlumot” (SV. 4-jild) maqolasiga qarang.
    

94. 
    Aniqrog'i , chubukchi - chekish quvurlariga xizmat qiluvchi xizmatkor.
    

^sh Chalg'urtlar haqida quyida qarang, ch. "Aholisi".
¹⁰² Nosir ad-din — Qashqardagi Qo‘qon oqsoqol; u yerda boʻlgan davrda ­Ch.Valixonov savdo konsuli va siyosiy rezident boʻlgan.

103. 
     Chantou (xitoycha: chalmon tashuvchilar) - musulmonlar uchun nafratli laqab.
     

^Yu4 Hanifiylar 8-asrda asos solingan toʻrtta asosiy sunniy mazhablardan (mazhablardan) birining tarafdorlaridir. Kufiy huquqshunosi Abu Hayifa (699-767).

105. 
     N. G. Putintsev - Buxoro bojxona tarjimoni. 1811- yilda Xitoy bozorini oʻrganish uchun Shinjonga boradi. Aleksandr Berns (1805-1841), Sharqiy Hindiston kompaniyasi xizmatidagi ingliz zobiti. 1831-1832 yillar oxirida Buxoroga ingliz razvedka ekspeditsiyasini boshqargan . 1831—1838 yillarda Hindiston, Afgʻoniston, Eron va Oʻrta Osiyoda boʻladi. Asosiy asarlari: Ser Aleksandr Borisning 1836 yildagi sayohat eslatmalari. 1837 va 1838 yillar. 1-2-boblar. M., 1847; Buxoroga sayohat. T. 1-2. M., 1848; 3-v., 1849 yil.
     
106. 
     Bu Abu Abdulloh Muhammad ibn Idris ash-Shofe'iy ■ (767-820) - Shofe'iy mazhabining asoschisi haqida. Bir qator fiqh masalalari boʻyicha hanifiylikdan uzoqlashgan bu taʼlimot Oʻrta Osiyo va qoʻshni mintaqalar musulmonlari orasida keng eʼtirof topmagan.
     
107. 
     Hofiz (Shamaddin Muhammad ibn Muhammad-Xoja Hofiz-i Sheroziy; 1325-1389) — mashhur fors shoiri. Mavleviy-Jomiy (Nuraddin Abd ar-Rahmon ibn Ahmad Jomiy Naqshband; 1414-1492) — Hirotlik ­mashhur shoir, filolog va hojiograf. Shuningdek, eslatmaga qarang. 18-modda. " ­G'arbiy chekka uchun ..."
     
108. 
     Mir Alisher (Nizomiddin Alisher ibn Gʻiyos ad-din Navoiy Fanaiy; 1441-1501) — davlat arbobi, shoir va filolog, Abdurrahmon Jomiyning yaqin doʻsti va homiysi.
     
109. 
     Aksincha, liktorlar (qadimgi Rimda faxriy qorovullar) magistratlarga hamrohlik qilishlari, ularning oldida fass olib borishlari shart edi.
     
110. 
     Ushbu odat bilan bog'liq holda, Marko Polo ("G'arbiy hudud ..." maqolasining 58-bandiga qarang) Xubilayni (yuqoriga qarang, 78 eslatma) emas, balki Munke-kaan (1251-1259) haqida gapirdi. Qarang: Marko Polo kitobi. M., 1956, b. 81-82.
     
111. 
     Bungie (forscha) - giyohvand.
     
112. 
     Kumar-baz (pers.) - o'yinchi.
     

Shanbegi atamasining aniq ma'nosi , yuqoriga qarang, eslatma. 54.

114. 
     Batafsil ma’lumot uchun qarang: Duman L.I. Agrar siyosat..., 2-bet. 103-116.
     
115. 
     N. Ya. Bichurin tomonidan aytilgan asarning to'liq tavsifi, o'zi haqida, shuningdek, xitoylik asar muallifi haqida, mos ravishda, qarang. 90a, 30 va
     

92. 
    San'atga. "West End ..."
    

114. 
     Pul (mis-pul, kara-pul) — Oʻrta Osiyo mis tangasi, qiymati taxminan yarim tiyin. 18—19-asrlarda ishlangan Xitoy uslubidagi tangalar hovuz deb ham atalgan. ­Sharqiy Turkiston shaharlarida. Quyida ham qarang, sek. "Tanga, uzunlik va og'irlik o'lchovlari".
     

^w Shubhasiz, bu Chun Yuanning yuqorida qayd etilgan “Xi yu wen jian lu” kompozitsiyasiga ishora qiladi.

118. 
     Bu yerda proletarlar lumpen- proletariatni nazarda tutadi.
     
119. 
     Xo‘ja-qalon (buyuk Xo‘ja) — oliy ma’naviy mavqe; musulmon ruhoniylari faoliyati ustidan umumiy nazoratni amalga oshirgan. Ishon-naqib - so'fiylar tariqatining boshlig'i. Ishon-sudur asosiy eshonlardan biridir .­
     
120. 
     Shayxul-islom musulmonlar jamiyatining rahbari. K a z i - k a - l a n - bosh oliy sudya. Qozi al-kuzzat - oliy qozi. A'lam - "eng bilimdon", qozi qarorini tasdiqlaydi. Qozi al-askar - harbiy qozi.
     
121. 
     Xalfa - imom yordamchisi, diniy maktab o'qituvchisi ­. X a t va b voizdir.