Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

G'arbiy chekka ...
Chop etilgan: CNE. T. 2, p. 174-247. Avtograf saqlanadi: AAN, f. 23, kuni. 1, d.4, l. 1-26, 68-73. Maqola ilk bor kitobda bosilgan: Valixonov Ch.Ch.Tanlangan ­asarlar . A.-A. 1958, p. 363-443.
'G'arbiy hudud' (Xitoy Xiyu) geografik atama bo'lib, miloddan avvalgi 2-asrga oid. Miloddan avvalgi ya'ni, Xitoyda ilk ( G'arbiy) Xan sulolasi hukmronligi davridan (miloddan avvalgi 206 - miloddan avvalgi 25 yillar) ­_g va Dunxuangning chegara istehkomidan tashqarida joylashgan erlarni anglatadi.
^1a Aleksey Alekseevich Tatarinov (1817-1876) - shifokor, sinolog, ­Chuguchakdagi birinchi rus konsuli.

2. 
   Eslatmaga qarang. 31-modda. "Sayohat kundaligi..."
   
3. 
   Yegor Petrovich Kovalevskiy (1809 yoki 1811-1868) - taniqli rus sayyohi, diplomati va yozuvchisi. 1849-1850 va 1851 yillardagi sayohatlar materiallari asosida Mo'g'uliston No. Xitoy tavsifini tuzdi. 1856 yildan - Tashqi ishlar vazirligining Osiyo departamenti direktori. Ch.Valixonovning Gʻuljaga safari ­Choʻqon bilan shaxsan tanish boʻlgan E.P.Kovalevskiyning bevosita koʻrsatmasi bilan amalga oshirilgan.
   
4. 
   “Ustundek yomg‘irlar, jaranglab oqayotgan buloqlar...” M.Yu.Lermontovning “Jin” asaridan noto‘g‘ri iqtibosdir: “kalitlar” o‘rniga “soylar” kerak.
   
5. 
   Chap qo'l - xitoyliklar kiyimlarining pollarini chap tomonga o'rash odati bo'lgan barcha ko'chmanchilarni shunday deb nomlashgan.
   
6. 
   To'g'ri jiangjun (xitoycha) - bosh qo'mondon, gubernator, ­general-gubernator.
   
7. 
   To'g'ri , Xebey-amban (Manchu) - general-gubernatorning yordamchisi ­.
   

⁷ a Eslatmaga qarang. 59-modda. "Sayohat kundaligi..."

8. 
   shuningdek, manjurlar Manchuriyada yashagan tungus- ­manchjur qabilalari edi. XVIII asrning ikkinchi yarmida. chegara va garnizon xizmatini bajarish uchun Jungriyaga koʻchirildi.
   

⁸ a Eslatmaga qarang. 29-moddaga. "Qirg'izlarda shamanizm izlari".

9. 
   Keng qirrali katta bosh kiyimlar.
   
10. 
    3 angi, to'g'ri zhangin (manchzh.), - shtab ofitser darajasining umumiy nomi. Bu holatda Sibo qabilasidan bo'lgan ofitser.
    

¹⁰ a Eslatmaga qarang. 32-moddaga. "Sayohat kundaligi..."
ⁿ ' Ya'ni, Xitoy, o'z nomlaridan biri Zhongguo yoki Zhong-hua (O'rta davlat yoki O'rta gul).

12. 
    Mashall ah (arab.) — hayrat, hayrat ifodasi.
    
13. 
    Ko'rinib turibdiki, xato. Bu Xorin-Mozor qishlog'i yaqinidagi ­o'rta asrlardagi Olmaliq shahri xarobalari haqida ("Jungariya haqidagi ocherklar" maqolasining 31-bandiga qarang), bu erda ­Mo'g'ulistonning birinchi hukmdori Tug'luq-Temur (Temir) - Xon qabri ­joylashgan . joylashgan edi (“Oltish ­ra...ning holati to‘g‘risida” moddasining 50a-bandiga va “An’ana va rivoyatlar...” moddasining 10-bandiga qarang). Bartold V.V. 1893-1894 yillarda Oʻrta Osiyoga ilmiy maqsadda qilgan sayohati haqidagi maʼruzasi —Asarlar. T. 4. M., 1966, b. 79-81.
    

' ^1E a Eslatmaga qarang. 1-moddaga. "Oltishar davlati haqida ..."

12. 
    Ulamo (arabcha) — musulmon davlatlarida qozilik lavozimlarini egallagan musulmon ilohiyotshunoslarining oliy tabaqasi .­
    
13. 
    ruhoniylari vakillarining unvoni .­
    
14. 
    Muhammad Sherif Mansurov 19-asr oʻrtalarida. Shimoliy Qozogʻistonda yashab, oʻzini paygʻambar qilib koʻrsatgan, muridizmni targʻib qilgan (“Dashtda islom toʻgʻrisida” maqolasiga 2-izohga qarang), chor hukumati tomonidan hibsga olinib, ­ogʻir mehnatga surgun qilingan.
    
15. 
    (qadi) — mulla (arab.) — huquqshunos, ­shariat qonunlari boʻyicha sud va tergov ishlarini koʻruvchi qozi.
    

17. 
    Mavlaviy yoki mavlaviy ( mavlonodan “Rabbimiz” - ­Yevropada “raqs tushayotgan darveshlar” nomi bilan tanilgan turk darveshlarining tartibi.
    

19. 
    Ta ranchi (soʻzma-soʻz: dehqon) — XVIII asrda koʻchirilgan uygʻurlarga berilgan nom. Qing hokimiyati Sharqiy Turkistondan Ili hududiga.
    
20. 
    Qin sulolasi miloddan avvalgi 221-207 yillarda hukmronlik qilgan . e.
    
21. 
    Shubhasiz, bu Alatava tumani pristavi va Katta Juz qozoqlari ­M. D. Peremishlga tegishli.
    

20. 
    a Ch.Valixonov bu oʻsimlik haqida Art.da yozadi. “Oltishar davlati haqida...” bet. 205.
    
21. 
    (turk.) — vazn birligining asl nomi, ­arab dirhami va kumush (keyinchalik mis) tangalarga teng, shuningdek , umumiy maʼnoda — “pul”. Bu erda va pastda bu so'z qian - Xitoy bronza tangalarini bildiradi (pastga qarang, 80-eslatma).
    
22. 
    Mat va - mat, mat (XI-XVII asrlar rus tili lug'ati. 9-son. M., 1982). Ochig‘i, Ch.Valixonov matasi paxta gazlama turlaridan birini, “O‘ruslar bo‘yra bilan sayohat qiladi” iborasining hammasi “Ruslar ­gazlama sotadi” degan ma’noni bildiradi.
    
23. 
    Aniqrog'i , Shakya-muni (so'zma-so'z: Sakya [qabilasi] zohidi)—od.­
    

lekin 36 yoshida go'yoki "haqiqiy bilim" soyasida qolgan va Budda (Skt. Buddha "ma'rifatli", "dono") deb atala boshlagan Siddhartha Gautama nomidan ­. Buddizmning asoschisi hisoblanadi. Ch.Valixonov Buddaning haykaltarosh siymolarini tez-tez tilga olib, ularni burxonlar deb ataydi.

20. 
    O'sha paytda G'uljadagi rus konsuli Ivan Ilich 3 a-xarov edi.
    
21. 
    Qalmoqlar - barcha Oyratlarning musulmon nomi (quyida, ­qilich bilan 44). Chaharlar — 30-yillarda manjurlar tomonidan bosib olingan janubiy moʻgʻullar
    

16. 
    asr, XVIII asrning ikkinchi yarmida. ularning bir qismi Shinjonga koʻchirildi. Torgutlar 1771 yilda Volgadan Jungriyaga qochgan Volga qalmoqlari tarkibiga kiradi.
    

20. 
    Koʻrinishidan, bu qalʼa sifatida Gʻarbiy Sibir va Qozogʻistonning bir qismi general-gubernatori G. X. G.ni nazarda tutadi.
    
21. 
    Asafetida ( Ferulla Assa foetida L. ) — Oʻrta Osiyoda “ilan” nomi bilan mashhur boʻlgan soyabondoshlar oilasiga mansub oʻsimlikning hidli smolasi.­
    
22. 
    Pavel Ivanovich Kamenskiy (1765-1845), monastir otasi Pyotr, sinolog, Pekindagi 10-Rossiya cherkov missiyasining rahbari (1820-1830).
    
23. 
    Ch.Valixonovning Bichurin haqidagi ma’lumotlarning hammasi ham to‘g‘ri emas. Nikita Yakovlevich ­Bichurin ( 1777-1853 ), monastir otasi Iakinf, Rossiyada ilmiy sinologiya asoschisi . ­Ruhoniy Y. Danilovning o'g'li. 1822 yil yanvarda Xitoydan Peterburgga qaytgach, u Pekindagi IX rus cherkov missiyasining sobiq rahbari sifatida «missionerlik ­vazifalarini beparvolik bilan bajargani uchun konstitutsiyaviy sudning 1823 yil 24 avgustdagi qarori bilan 1823 yil 24 avgustdagi qarori bilan missionerlik xizmatidan mahrum etilgan. arximandrit unvonini olgan va oddiy rohib sifatida ­o'sha paytda ruhoniylar uchun qamoqxona bo'lgan Valaam monastiriga abadiy yashovchiga yuborilgan" (Xoxlov A. N. N. Ya. Bichurin va uning birinchi yarmida Mo'g'uliston va Xitoy haqidagi asarlari. 19-asrning - N. Ya. Bichurin va uning Rossiya Sharqiga qo'shgan hissasi ­Kirish: Tug'ilganining 200 yilligiga, Konferentsiya materiallari, 1-qism. M., 1977, 6-bet). Faqat uch yil o'tgach, 1826 yil noyabrda unga ­poytaxtga qaytib, Aleksandr Nevskiy Lavrasida yashashga ruxsat berildi. Qarang: Belkin D. I. 20-yillar rus yozuvchilari - 19- asrning 40-yillari boshlari. va sinolog N. ­Ya ­. M., 1984 yil.
    
24. 
    Pavel Lvovich Shilling (1786-1837) — ­Tashqi ishlar vazirligining Osiyo boʻlimi xodimi; sharq qo'lyozmalarini yig'uvchi ­; 1812 yilda elektr konini ixtiro qildi, 1832 yilda elektromagnit telegrafni yaratdi.
    
25. 
    manjur va moʻgʻul tillari tarjimonlari maktabini yaratdi .­
    
26. 
    Geynrix Yuliy Klaprot (1783-1835) Parijda yashagan. Oʻrta Osiyo turkiy va moʻgʻul xalqlari tarixiga oid asarlar muallifi. 1804-1811 yillarda. Sankt-Peterburg ­Fanlar akademiyasida ishlagan. Sibir bo'ylab sayohat qilgan Klaprot Kyaxtada Pekinga yo'l olgan IX Rossiya ruhiy missiyasi a'zolari bilan uchrashdi. Uning N. Ya. Bichurin bilan bo'lgan ilmiy tortishuvlari haqida, qarang: Belkin D. I. 20-yillar - XIX asrning 40-yillari boshlari rus yozuvchilari ...., p. ­62-63, 68, 78.
    
27. 
    Dmitriy Semyonovich Chestniy (1801-1866), monastir otasi Avvakum, rus sinologi, ­Pekindagi XI rus cherkovi missiyasining rahbari haqida bormoqda.­
    
28. 
    Vasiliy Pavlovich Vasilev (1818-1900) - taniqli rus sharqshunos-sinologi, akademik, Qozon va Sankt-Peterburg ­universitetlari professori. Buddizm haqidagi tadqiqotlari bilan tanilgan. Ch.Valixonov Sankt-Peterburgda boʻlgan davrda (1860-1861) ­koʻplab sharqshunos olimlar, jumladan, V.P.Vasilev bilan doʻstona munosabatlarda boʻlgan.
    
29. 
    I. G. Kalinovskiy - G'uljadagi Rossiya konsulligi kotibi.
    
30. 
    Ch.Valixonov istehzo bilan xitoy amaldorlarining shavqatsizligiga ishora qilib, ularning fe’l-atvorini egalaridan farqli o‘laroq, odob-axloq nozikliklariga o‘rgatilmagan (“bilimsiz”) otlarning odatlari bilan qiyoslaydi.
    
31. 
    Ehtimol, biz P.P. Semenov-e-Tyan-Shanskiy (1827-) haqida gapiramiz.
    

1914)—mashhur rus geografi, Tyan-Shan togʻ tizimining birinchi tadqiqotchisi, Rossiya geografiya jamiyati (1873 yildan) va Rossiya entomologiya jamiyati (1889 yildan) rahbari, Rossiya va Oʻrta ­Osiyoni oʻrganish boʻyicha qator ekspeditsiyalar tashkilotchisi. Asarlarining salmoqli qismi Qozogʻiston va Oʻrta Osiyoga bagʻishlangan. P.P.Semenov-Tyan-Shanskiy 1856-yil bahorida Omskda Ch.Valixonov bilan uchrashganidan keyin u bilan koʻp yillik doʻstlik rishtalari bogʻlangan. Atoqli rus olimi uning ilmiy va ijtimoiy ­faoliyatiga har tomonlama yordam berdi .­
^38a Nadragi - shimlar, shimlar.

20. 
    Do'ppi kabi bosh kiyim.
    
21. 
    Tashqarida junli shlyapa.
    
22. 
    Balki Ch.Valixonov Omsk kadet korpusidagi turkiy tillar o‘qituvchisi Toshmamet Seyfulinni nazarda tutgan bo‘lsa kerak.
    

⁴¹ a Eslatmaga qarang. 103-modda. "Oltishar davlati haqida ..."

20. 
    Eslatmaga qarang. 1-moddaga. "Oltishar davlati haqida ..."
    
21. 
    Qing imperiyasidagi eng yuqori unvonlardan biri.
    

^43a Eslatmaga qarang. 76-modda. "Oltishar davlati haqida ..."

20. 
    Olets (xitoycha elets ) - XVII asrdan boshlab. Xitoyliklar G‘arbiy mo‘g‘ullarni oyratlar deb atashgan.
    

^4,5 Qin Shi Xuan (miloddan avvalgi 246-209) — ­Xitoy tarixidagi birinchi markazlashgan imperiya imperatori Qin Ying Chjenning rasmiy nomi.
^45a Xitoyda Qing (manchjuriya) sulolasi hukmronligi davrida (1644-1912) barcha manjurlar o‘z oila a’zolari bilan birgalikda “sakkiz bayroq” (korpus)ning imtiyozli qo‘shinlariga tayinlangan va bir qator afzalliklarga ega bo‘lgan. xitoylar ustidan.

46. 
    Shubhasiz, gap xitoy tarixchisi Chju Si (1130-1200)ning “Tuntszyan Gangmu” asari haqida ketmoqda.
    
47. 
    Sugʻdiyona (Soʻgʻd) — Oʻrta Osiyoning janubiy qismida, Amudaryo va Sirdaryo oraligʻida joylashgan davlatning qadimiy nomi. Uning markazi daryo vodiysida edi. Zaravshan. Sharqiy Turkiston hech qachon ­Soʻgʻd hukmdorlariga qarashli boʻlmagan, ammo soʻgʻd savdogarlari va voizlari oʻz ­mustamlakalarini u yerda tashkil qilganlar.
    
48. 
    Bishbaliq (Pekin, Pekin) — Sharqiy Turkiston hududida, Qoraxoʻja shahri yaqinida joylashgan qadimiy shahar.
    
49. 
    Tyugo - "turk" so'zining xitoycha talaffuzi. Jujan — ­IV asrda shakllangan koʻchmanchi qabilalar ittifoqi. Markaziy Osiyo hududida; 6-asrda qulagan . ­turkiy qabilalarning zarbalari ostida. Yu e zh i - 4—2-asrlarda Oʻrta Osiyoda yashagan qabilalar. Miloddan avvalgi e.; miloddan avvalgi 174 yilda e., ­hunlarga qarshi kurashda magʻlubiyatga uchrab, Oʻrta Osiyoga joʻnab ketishdi.
    
50. 
    Qoraxitay (Qoraxitay) - "Qora Xitay", xitan qismining turkiy nomi ­- 10-asrda yaratilgan mo'g'ul guruhi qabilalari. Moʻgʻuliston, Shimoliy-Sharqiy Xitoy va Manchuriya hududida, Liao davlati. 1125-yilda jurchenlar tomonidan magʻlubiyatga uchragan va ularning bir qismi Yetisuvga joʻnab ketgan va bu yerda tarixda Xi-Lyao (Gʻarbiy-Lyao) nomi bilan mashhur boʻlgan davlatni tashkil etgan.
    
51. 
    Oltin-xonlar (oltin xonlar) - XVII asrda shunday atashgan. Shimoliy-Gʻarbiy Moʻgʻulistonda kezib yurgan xotogoitlarning moʻgʻul qabilalarining hukmdorlari.
    
52. 
    Gets, massagetlar — V—IV asrlarda yashagan koʻchmanchi qabilalar. Miloddan avvalgi e. Orol dengizi va Transkaspiyada. Etnik kelib chiqishi aniq emas.
    
53. 
    Nog' va (no'g'ay) - XIV-XVI asrlarda Volganing quyi oqimida, G'arbiy va Shimoliy-G'arbiy Qozog'istonda yashagan turkiy qabilalar.
    
54. 
    Iakinf (N. Ya. Bichurin). O`rta Osiyoda qadimda yashagan xalqlar haqida ma`lumotlar to`plami . ­T. 1. Sankt-Peterburg, 1851 yil.
    
55. 
    moʻgʻul shahzodasi Sagan-Setsenning (XVII asr) “Erdeniin tobchi” (“Xonlarning kelib chiqishi haqidagi qimmatli maʼlumotlar kodi”) tarkibi haqida bormoqda. Shuningdek, eslatmaga qarang. 51-modda. "Qirg'iz shajarasi".
    
56. 
    Eslatmaga qarang. 59-modda. "Sayohat kundaligi..."
    
57. 
    Ammo Guy (1294-1296 yillar oralig'ida vafot etgan) Oltin O'rda harbiy boshlig'i bo'lib, taxminan 1270 yilda daryoning quyi oqimiga ko'chib o'tgan. Dunay. Bu yerdan u Rossiya, Polsha, Vizantiyaga qarshi harbiy yurishlar uyushtirdi. Vizantiya imperatori Maykl Paleolog qizlaridan birini unga turmushga berishga majbur bo'ldi. Berke — Oltin Oʻrda xoni (1256—1265). Uning hukmronligi yillarida Rossiya nihoyat zabt etildi, Forsga qarshi bir nechta yurishlar uyushtirildi.
    
58. 
    Mashhur italyan sayyohi Marko Polo (1254-1323) uzoq vaqt Mo'g'uliston va Xitoyda bo'lgan. 1271-1295 yillarda. Oʻrta Osiyoning janubiy viloyatlari boʻylab sayohat qilgan, Pomir, Sharqiy Turkistonda boʻlgan va u yerdan Osiyo qaʼriga kirib ketgan. Xubilayxon saroyidagi uzoq muddatli xizmat unga Mo'g'ul ­imperiyasining eng chekka burchaklariga borish, turli xalqlarning hayoti bilan tanishish, ularning turmush tarzi va urf-odatlarini tasvirlash imkoniyatini berdi. Qarang: Marko Polo kitobi. Per. qadimgi frantsuz tilidan I. P. Minaeva. M.,. 1956 yil.
    
59. 
    Ch.Valixonov ingliz diplomati va sinologi Jon Frensis Devisning (1795-yilda tugʻilgan) ishiga ishora qiladi: Devis J.F. Xitoy urush davrida va tinchlik davridan beri. jild. 1-2. L., 1852; 2-nashr, 1857 yil.
    
60. 
    Xutuqta - lamaizmdagi eng yuqori ruhiy unvonlardan biri (buddizmning tibet-mo'g'ul shakli); qoida tariqasida, Mo'g'uliston, Tibet va Shinjondagi yirik monastirlarning abbotlari va cherkov rahbarlariga berilgan.
    
61. 
    Kubilgan (hubilgan) "ruhlarning qayta tug'ilishi, reenkarnatsiyasi" buddizm va lamaizmning asosiy tamoyillaridan biridir.
    
62. 
    Dalay Lama - lamaistlar cherkovidagi eng yuqori ruhiy martaba, O'rta asr Tibetidagi ruhiy va dunyoviy hokimiyatning boshlig'i.
    
63. 
    Panzheng- erden (panchen-erdeni) - Dalay Lamaning ­dunyoviy ishlar bo'yicha yordamchisi.
    

⁶⁴ ' Lang (Xitoy liang) og'irlik va pul (hisoblash) birligi ­bo'lib, Xitoyning turli mintaqalarida uning qiymati har xil edi. XIX - XX asr boshlarida. vazn

1. 
   liang 35,0 dan 37,8 g gacha o'zgarib turdi.1 qian (pastga qarang, 80-eslatma) ­7 yu liang edi. Yuqoriga qarang, eslatma. 22.
   

⁶⁶ Shubhasiz, bu o'sha paytda G'uljada konsullik ­kotibi bo'lgan I. Bezverxovga tegishli.

66. 
    Shubhasiz, Spiridonov Lotin mintaqasining Semip harbiy gubernatori edi .­
    

⁹⁷¹ buzilgan xitoycha so'zlar.

68. 
    We ska l (arab. miskal ) — qadimiy vazn oʻlchovi boʻlib, musulmon Sharqining turli mamlakatlarida turli maʼnoga ega boʻlgan. Sharqiy Turkistonda 19—20-asr boshlarida. 1 kumush misqolning og'irligi 4,54 dan 4,72 g gacha bo'lgan.
    
69. 
    xato qiladi: fag‘fur so‘zi sanskrit tilidan olingan.
    

bhaga putra (xudoning o'g'li) va o'rta asrlarga xos shaklda
Arab-fors manbalari. Xitoy tianzi ham , moʻgʻulcha ­bogdo-ijen ham mohiyatan sanskrit tilidan (xudoning oʻgʻli = osmon oʻgʻli) kalkedir.

68. 
    Joʻchi (1227 y. m.) — moʻgʻullar sarkardasi, Chinning toʻngʻich oʻgʻli­
    

Gisxon, Xitoy, Oʻrta Osiyo, Dasht-i Qipchoqni moʻgʻullar tomonidan bosib olinishida qatnashgan (“Qirgʻiz nasabnomasi” maqolasining 9-bandiga qarang) ­. mo‘g‘ul otlarining tuyog‘i yetib keldi”. Tez orada mustaqil davlatga aylangan uning mulki ­Sharq tarixchilariga Ulus Juchi (Juchiev ¹ ulus), rus yilnomalarida esa Oltin O'rda nomi bilan ma'lum. Qarang: B. D. Grekov va A. Yu. Yakubovskiy Oltin ­O’rda va uning qulashi. M. - L., 1950 yil.
^70a Eslatmaga qarang. 48-modda. "Oltishar davlati haqida ..."

68. 
    To'g'ri , Kanjur va Danjur - buddist kanonik adabiyotining sanskrit tilidan tibet tiliga tarjimalarining ko'p jildli to'plamlari ­: falsafiy va diniy risolalar, madhiyalar, qo'shiqlar, ertaklar va boshqalar va ­ularga keng sharhlar.
    
69. 
    Ch.Valixonov bu so‘zlarning ma’nosini yozishda xatoga yo‘l qo‘ygani aniq.
    

- huangdi (imperator); ~Jj - Vansui (o'n ming yillik hayot; ha
salom, salom); Qian Sui (ming yillik hayot); - nian sui
(hayot yillari).

68. 
    O'sha paytda Xitoyda keng tarqalgan jazo turiga ishora - tovoniga bambuk tayoq bilan urish.
    

^7,4 Ehtimol, bu afsonaviy hukmdorlar Yao va Shunga tegishlidir, ular afsonaga ko'ra, XXIV-XXIII asrlarda yashagan. Miloddan avvalgi e. Xitoy an'analari ularning hukmronligini Xitoy tarixining "oltin davri" deb biladi.

75. 
    Qozoqcha hayrat, ajablanish, afsuslanish va hokazolarni ifodalovchi buzilgan qozoq soʻzlari. Odatda tarjima qilinmaydi.
    

⁷⁸ Yazid I ibn Muoviya Umaviy xalifalarining ikkinchisi boʻlib, ­ular hukmronligi davrida (680-683) shialar bilan Karbalo jangi boʻlgan. Bu jangda oxirgi “solih” xalifa Alining o‘g‘li Husayn halok bo‘ldi.

77. 
    , muqaddas va muqaddas joylarga sig'inishdan bosh tortishga, dabdabadan qochishga va hokazolarga da'vat etgan voiz Muhammad ibn Abdulvahhob (1703-1787) tarafdorlari ­.
    
78. 
    Ch.Valixonov “Ilova”da keltirilgan faktlarni o‘ylagan bo‘lsa kerak­
    

zheniya maqolasiga [P. I. Nebolsina] “Rossiya va Markaziy Osiyodagi savdo ocherklari”, 19-asr boshlarida rus savdogarlari Murtazo Feyzuddin-Marzyan va Abdrahmonning Shinjonga qilgan sayohati haqida. Biroq, u nashr hajmini noto'g'ri ko'rsatmoqda: ushbu "Ilova ..." joylashtirilgan: ZIRGO. 1855, X. Demak, Murtazo,
Rossiyaga qaytib, u rus amaldorlariga G'uljada “jan-jun [jiangjun] gilos tugmasi [to'p] va shlyapasida uchta tovus pati bor byurokrat; kalatai [galday] - sariq tugma ­va bitta tovus pati bilan. Uchinchisi ham bor, amban: oq tugmali ­... Shahardagi bino umuman a'lo, yaxshi va chiroyli, shuning uchun ­Buxoro va Qo'qondagi eng yaxshi binolarni tashqi tomondan eng so'nggi mahalliy uylar bilan taqqoslab bo'lmaydi. . Uylar asosan g'isht va yog'ochdan qurilgan bo'lib, ikkinchisi Rossiyada bo'lgani kabi qurilgan, yagona farq shundaki, Xitoy loglari sakkiz burchakli. Loydan qurilgan uylar juda kam. Hamma uylar yashil bo‘yoq bilan bo‘yalgan taxta tomlari bilan qoplangan” (341-bet).
^78a Ko‘rinib turibdiki, matnda ibora yoki hatto butun bir gap yo‘q. Shuningdek, eslatmaga qarang. 59-modda. "Sayohat kundaligi..."

77. 
    Metempsixoz (yunoncha) - ruhlarning yangi tug'ilgan organizmga ko'chishi haqidagi diniy va mistik ta'limot .­
    
78. 
    Qiang '/yu liangga teng og'irlik birligi bo'lib, turli vaqtlarda ­3,5 dan 3,8 g gacha bo'lgan standart namunadagi bronza tangalar ham xuddi shunday nomlangan. Ushbu kvadrat teshikli tangalar Xitoyda miloddan avvalgi III asrdan boshlab muntazam ravishda zarb qilingan. Miloddan avvalgi e.; ularning vazni rasman 1 qianga tenglashtirilgan. 19-asrda Sharqiy Turkistonda. muomalada eng keng tarqalgan tangalar 10 qian edi. Xitoydan tashqari aholi (uyg‘urlar, qozoqlar) bu tangalarni yarmaklar deb atagan (yuqoriga qarang, 22-izoh).
    
79. 
    Yuqorida aytib o'tilganidek, Xitoyda jazolardan biri bambuk tayoq bilan urish edi.
    
80. 
    Osip (Yulian) Ivanovich Senkovskiy (1800-1858), yozuvchi, jurnalist, rus sharqshunosligi asoschilaridan biri. Library for Reading jurnalining noshiri, unda u Baron Brambeus taxallusi bilan ­o'zining sharqona hikoyalarini nashr etgan.
    
81. 
    Lit.: uyatchan quyon.
    
82. 
    mihmandar so‘zining ma’nolaridan biri “mehmonlarni qabul qilish”dir.
    
83. 
    Bu erda matn uziladi (fol. 26v.). Kuldjaning kundaligi ­fol haqidagi yarim ibora bilan davom etadi. Xuddi shu arxiv faylining 68.
    
84. 
    (fors. bachcha ) — fors va Oʻrta Osiyo feodallari orasidagi haram bolasi .­
    
85. 
    Gap nayman qabilasining Qizaev urugʻidan boʻlgan qozoqlar haqida ketmoqda (“Qirgʻiz shajarasi” maqolasining 5-izohiga qarang).19-asr oʻrtalarida. ularning qarorgohlari Emil, Qarag'och daryolari vodiylarida, Ko'l hududida joylashgan edi. Alakul, shuningdek, Xitoy ichida.
    
86. 
    Ekbatana - qadimgi Midiya poytaxti, afsonaga ko'ra, etti qator devor bilan o'ralgan.
    

^88a Eslatmaga qarang. 58-modda. "Sayohat kundaligi..."

77. 
    X va h va - yuqori navli atlas, yarim kanfa - xitoy atlas, krep (fleur) - naqshli qattiq ipak mato, lya nza - Xitoyning qo'pol kalikasining bir turi, fanza - qimmatbaho ipak mato.
    

^{89a Ehtimol, yoki ko'karishlar (} Echium ) ­jinsining o'simliklari, qizarish ( E. rubrum ) deb ataladi. - ko'kargan qizil) va ildizlarida rang beruvchi vosita yoki dala chumchuqi ( Lithospermum arvense), bu ­ham qizarish deb ataladi, ayolning qizarib ketishi va bahorda to'plangan ildizlari barglarga, qizarish sifatida ishlatilgan.

77. 
    Eslatmaga qarang. 22-moddaga. "Qirg'iz shajarasi".
    

⁹ °a Xuddi shu tarzda, N. Ya. Bichurinning yozishicha, Sharqiy Turkistonda jasper qazib olingan: «Tanlangan joyga bir dasta o'tin qo'yiladi. Bu o'tin yoqilganda, kuygan jasper bo'laklarga bo'linadi, chunki ­yonmagan jasperni kesish juda qiyin. Qarang: Bichurin N. Ya. (Fr. Iakinf). Jungriya va Sharqiy Turkistonning qadimgi va hozirgi holatida tavsifi. 1-qism. Sankt-Peterburg, 1829, p. 138.

77. 
    G va n (Xitoy jin) - 16 liangga mos keladigan og'irlik birligi (yuqoriga qarang, 64-eslatma). 19-asrda 1 jinning vazni 560 dan 605 g gacha bo'lgan.
    
78. 
    uzoq yillar xizmat qilgan ­va “Si yu wen jian lu” (“Ta’rif [yoki: Eslatmalar! G‘arbiy hududda ko‘rilgan va eshitilgan”) kitobini yozgan xitoylik amaldor Chun Yuan haqida ketmoqda. 1777 va CH.Valixonov N.Ya.Bichurin asarlaridan bilgan mazmuni haqida.
    
79. 
    Ch.Valixonov kichik buzib va kamchiliklar ­bilan kitobdan bir parcha keltiradi: Bichurin N, Ya. (Fr. Iakinf). Jungriyaning tavsifi..., p. 235. Quyida ushbu kitobdan tanlangan joylar matnini takrorlaydi.
    
80. 
    Boshqa bir rivoyatga ko'ra, O'rta Osiyo (boshqa versiyaga ko'ra, Vizantiya) hukmdorlaridan biriga turmushga chiqqan xitoylik malika bo'lajak turmush o'rtog'iga ketayotib, o'zining ajoyib ­soch turmagida ipak pillalarni olib chiqqan.
    
81. 
    Shofan — Buyuk Xitoy devorining shimolida joylashgan choʻl va dashtlarning xitoycha nomi. Tunlolar qadimgi moʻgʻul qabilasi.
    
82. 
    hokimining turkiy unvonining xitoycha uzatilishi .­
    
83. 
    Uygʻur xoqonligi Sharqiy Turk xoqonligi xarobalari ustida 744-yilda vujudga kelgan. Uning poytaxti Qorabalgasun daryo boʻyida joylashgan edi. O‘rxon. Xoqonlikning birinchi oliy ­hukmdori xoqon Peylo (vaf. 746) edi. Peylo vafotidan keyin hokimiyat uning oʻgʻli Moyunchur (746—759), soʻngra Idigyan (760—779) qoʻliga oʻtadi (qarang: Pozdneev D. M. Uygʻurlarning tarixiy ocherki (xitoy ­manbalari boʻyicha). Sankt-Peterburg, 1899 y.) . Chegara gubernatori va koʻchmanchi Xitan qabilalariga qarshi harakat qilgan xitoy qoʻshinlarining boshligʻi An Lushan 755 yilda qoʻzgʻolon koʻtarib, imperatorni Sichuanga haydab yuborganida, ikkinchisi yordam soʻrab uygʻurlarga murojaat qiladi. ­Uyg'ur otliqlari imperator qo'shinlari bilan birgalikda ­ikkala poytaxt - Luoyang va Chan'andan qo'zg'olonchilarni quvib chiqardilar, so'ngra qo'zg'olonchilarga qarshi unchalik katta emas, balki talon-taroj qilingan Xitoy (qarang: Xitoyning qadimgi davrlardan to hozirgi kungacha tarixi. M. ., 1974, 87-bet).
    
84. 
    Shunday qilib, xitoylar VIII-X asrlarda bosib olgan arablarni chaqirdilar. Oʻrta Osiyo va Tan saroyi bilan elchilik aloqalari oʻrnatildi.
    
85. 
    Xitoy imperatori Syuantszun (712-756)dan boshqa davlatlar elchilaridan yuqori martaba berishni va Xitoy malikasini Uyg‘ur xoqoniga nikohlab berishni talab qilgan uyg‘ur elchisi Kuchluk-Moko-tarxon haqida ketmoqda . ­Ikkala talab ham bajarildi.
    

^{1010 Oʻrta asrlarning koʻpgina koʻchmanchi xalqlarida} marhum xon yoki zodagon feodal bilan birga uning qullari va xotinlari dafn etilgan odat boʻlgan. ­Xitoy malikasi bu odatga amal qilishdan bosh tortdi, lekin motam belgisi sifatida u o'ziga yarador bo'ldi va marhum eriga aza tutdi.
^W| Mimika qiling - kimnidir hurmat qiling.

102. 
     Eslatmaga qarang. 1-moddaga. "Qirg'iz shajarasi".
     
103. 
     Doyt - qozoq-kereylar orasida knyazlik unvoni.
     
104. 
     Sor - quriydigan ko'lning havzasi, odatda cho'kindi tuz bilan qoplangan.