Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

1862 yilda
1863 yilda
Kimdan	Ko'kchetov ordeni	31	7	o'n uch
»	Atbasar »	bitta	3	2
»	Akmola »	3	5	4
»	Bayan-Oul »	2	5	4
»	Karkaralinskiy »	■ 8	7	o'n to'rt

111 ta ishdan hal qilingan:
1861 yilda - 1862 yilda 34 - 1863 yilda 35 - 34
Jami 103
Shu o‘rinda shuni ta’kidlashni ortiqcha bo‘lmaydi, deb hisoblayman, tugallangan ishlar bo‘yicha atigi 43 ta holatda jinoyat fosh etilgan!
taalluqli ishlarning o'ta ahamiyatsizligi sababli ­qirg'izlar va dasht qishloqlarining rus aholisi uchun Aqmo'lada sudni tashkil etish ­keraksiz va befoyda ­pul sarflash bo'ladi, lekin agar bu sud Ba'zilar ta'kidlaganidek, sayohat, ko'chmanchi bo'lsa, davlat mablag'larini ortiqcha sarflash qirg'izlar uchun chidab bo'lmas darajada og'ir bo'ladi. Tajribadan ma'lumki, o'tgan asrda rus xalqining hukumatdan noroziligining asosiy sabablaridan biri bo'lgan. Sibirliklar va sibirlik chet elliklar hanuzgacha ­politsiya xodimlari, ekspertlar va ruhoniylarni etkazib berish ko'rgazmasi og'irligidan shikoyat qilmoqdalar . ­Qirg'izlar orasida esa Yamskaya xizmati ­tartibsiz va o'ta notekis boshqariladi. Hozir ham ko'p amaldorlar bir aravaga 40 va 60 ot olib, vagonchilarga zarb qilishdan boshqa hech narsa bermaydilar. Ikkinchisi ham ­jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladi.
Ko‘pincha shunday bo‘ladiki, ba’zi “mayorlar” (qirg‘izlar rus amaldorlarini shunday deyishadi) aravada olib ketgan otlarini (po‘choqsiz) egalariga qaytarmaydilar.
Shu sabablarga ko'ra, bizning dashtimiz uchun maxsus sud tashkil etishga alohida ehtiyoj yo'q deb o'ylaymiz. Omsk, ehtimol, sudning ma'lum darajada bo'lishi mumkin, geografik joylashuviga ko'ra, sharoitlari Oqmo'ladan kam emas. Chu va Sarisni kezib yurgan bag‘anallikliklar uchun bu ­yer Oqmo‘ladan ancha uzoqroqda bo‘lsa, boshqa, aholi gavjum tumanlar uchun yaqinroq va qulayroq bo‘ladi. Qanday bo'lmasin, qirg'izlar uchun ­Omskga sudga borish o'z ­volostlarida adolatni topishdan ko'ra foydaliroqdir.
Hakamlar hay'atini tanlash haqida yana bir savol. Shuni tan olish kerakki, bu shaxslarning xolis tanloviga kafolat berish qiyin va ­zodagon O'rda a'zolari va qabila hamdardliklarining ta'siridan qo'rqmaslik mumkin emas. yoqtirmaydi. Bizningcha, bunday noqulayliklarni oldini olish uchun sud majlisida o‘tgan yili biron bir ishni hal qilgan barcha biylarning ro‘yxatini olib, ular orasidan hakamlar hay’atining qur’a tashlashiga ko‘ra tanlab olish mumkin bo‘lgandek tuyuladi. Sud majlisida hakamlar hay’atini ushlab turish, albatta, ­g‘aznaning Cho‘l uchun maxsus tuman sudi tashkil etmasdan olgan tejamkorligini hisobga olsak, hech qanday qimmatga tushmaydi .­
Sud-huquq tizimini isloh qilish haqidagi eslatmalarimni yakunlar ekanman, men bundan ham muhim bo‘lmagan yana bir ommabop savolga, ya’ni diniy tamoyil masalasiga indamay o‘tib ketolmayman, chunki bu savol endi sud tizimi bilan qandaydir bog‘liq bo‘ladi.
Sud-huquq islohoti haqida fikr bildirar ekan, viloyatimizning barcha tumanlari qirg‘izlari, ammo Ko‘kchetavdan tashqari: “ ­Hozir mullalar bo‘limida turgan nikoh va ajralishlar to‘g‘risidagi ishlar avvalgidek topshirilishi kerak [ya’ni. e. yana] biylar sudiga”. Ushbu ommabop norozilikning sabablari ba'zi ­tarixiy faktlar bilan bog'liq bo'lib, biz hozir ko'rib chiqamiz.
Rossiya fuqaroligini olishdan oldin qirg'izlar faqat nomidan musulmon bo'lgan va Muhammad ­^dunyosida alohida, sunniylik bo'linishini tashkil qilgan . Musulmon qonunlari qirg'izlar tomonidan hech qachon qabul qilinmagan va ­tashqi buyruqlarning byurokratik jozibasi bilan birga hukumat tashabbusi bilan Cho'lga kiritilgan.­
Biz bilmaymiz va tushuna olmayapmizki, Rossiya hukumati islom dinini xalqning o'zi to'liq qabul qilmagan holda e'tirof etish bilan nimani nazarda tutgan.
Havoriy Muhammad Sibir tilida [jild. e. Qozoq] dasht — mullalarni tayinlagan va tuman farmoyishlari boʻyicha masjidlar va tatar maktablari qurishni taklif qilgan buyuk Speranskiy edi ­(qarang: “Sibir qirgʻizlari” deb nomlangan. Muqaddas qonunlar, nashr. 1857, II jild. , 2-qism).
Bizni bu holat hayratda qoldirdi, ayniqsa, o'sha Speranskiy o'z Institutida qirg'izlar faqat nomi bilan musulmonlar , ularni nasroniylikni qabul qilish oson ­va hokazo. Qiziq, bu ajoyib, ziyoli insonni bunday nodon va vahshiy ta’limotning tarqatuvchisi bo‘lishiga nima sabab bo‘ldi? Taxmin qilish kerakki, yaqinda ular ­Rossiya imperiyasining bir qismi bo'lgan xalqni e'tiqodsiz deb e'tirof etishni yoki ­Rossiyaning sodiq fuqarolarini, garchi ­musulmon bo'lsa ham, rasman shizmat deb tan olishni unchalik to'g'ri emas deb hisoblashgan va buni tushunmaganlar. qirg'izlarni nasroniylikka o'tkazish choralarini ko'rish mutlaqo munosibdir, o'z ­vaqtida unchalik siyosiy emas. O'sha vaqtlar o'tdi, Prudderizm modada emas ^.
oʻz tasarrufidagi dashtlarda islom dinining rivojlanishiga toʻsqinlik qilish choralarini ancha oldin koʻrgan edi ; ­u yerda tatarlarning nafaqat ­mulla bo'lishlari, balki qirg'izlar orasidagi cho'lda uzoq vaqt yashashlari ham taqiqlangan. Mana, Sibirda ham hukumat ­sobiq himoya tizimidagi musulmonlarga amal qiladi va ­shu tufayli islom bizning hududlarimizda ulkan qadamlar tashlamoqda. Butun dasht tatarlardan chiqqan yarim savodli mullalar va ­O‘rta Osiyodan o‘zini avliyo deb ko‘rsatgan aqidaparast muhojirlar bilan to‘lib-toshgan. Bir qancha vaqtlardan boshlab chegara tumanlarida darvesh kurdlar, no‘g‘aylar va turklar paydo bo‘la boshladi. Chet ellik musulmon sarson-sargardonlarining, ayniqsa, ­tatar seminariyachilarining (men ularni payg‘ambarning eng aqidaparast muxlislari deb bilaman ) ­shaxsiy manfaati ­qirg‘izlarni o‘z ta’sirida o‘sha ko‘r ­-ko‘rona diniy aqidaparastlikka olib ­kelishdir . va darveshlar.
Bu tashviqotning aksariyati allaqachon muvaffaqiyatga erishgan. Bayan-Oul va qisman Qarqarali tumanlarida qirg'izlar ­ikkiyuzlamachilikka berilib, faqat yangi dinga kirganlarga xos bo'lgan g'ayratli xususiyatga ega edilar. U yerda. Buxoro va Qo‘qondan kelgan ko‘plab eshonlar, xo‘jalar mahalliy mahalliy hokimiyatlar homiyligida yashaydilar va bu badbaxtlarning ko‘pchiligi har yili kelib-ketadi. Rossiya hukumati axloqiy tarbiyamizni ishonib topshirgan ­tatar ruhoniylari ­shu paytgacha faqat ma’naviy buzuqlik bilan shug‘ullanib ­keldilar: pora oldilar, ikkiyuzlamachilikka o‘rgatdilar, O‘rta osiyolik ­muhojirlar bilan birgalikda ishonuvchan xalqimizni aldadilar. [Haqiqat] tatar ruhoniylari ­sargardon musulmon bo'sh avliyolarning shar-latanizmiga doimiy hissa qo'shganliklari va ular bilan umumiy g'oyalar uyushmasi tashkil etganliklarini Mansurov ­²³ misolida isbotlash mumkin . Hammasi ko'rsatilgan [ya'ni. e) Rasmiy tayinlangan] mullalar u bilan yozishmalarda boʻlgan, koʻpchilik oʻzini uning muridlari [izdoshlari, shogirdlari] deb bilishgan.. Bizning dashtimizda qanday odamlarning ruhoniylik ­lavozimlarini egallashini, qirgʻizlarning axloqiy suruvi ishonib topshirilganligini bilishingiz kerak. ­nikoh kabi qiyin ijtimoiy masala bo'yicha odamlar ­va sud . ­Mullalarimizning ko‘pchiligi tatarlardan bo‘lib, ularning hammasi, istisnosiz, qaroqchilar. Bu xalq eng oliy darajada johil, o'z o'qish va yozishni zo'rg'a bilmaydi, lekin g'amgin, vahshiylik va vahshiy xurofot bilan kasallangan. Har jihatdan [bu] ­qorong'u olam .
Ufa shahrida yashovchi tatar muftiysi [advokat] tomonidan ­imtihon topshirish kerak . ­Ammo imtihonning muvaffaqiyati imtihonchining bilim darajasiga bog'liq emas, balki pul peshkesh miqdoriga bog'liq [taklif ­]. Bizning rus musulmon ruhoniylaridek ochko'z ochko'z erkaklar dunyoning biron joyida bor yoki yo'qligini bilmaymiz . ­Muftiyning o'zi, Rossiyadagi bu eng oliy musulmon ulamoga arizaga ­pul qo'yishdan boshqa yo'l bilan murojaat qilib bo'lmaydi. Mana bir boshqird Ufadagi Muhammad diniy majlisi haqida shunday deydi: “Bu erda ­muftiy, kotib, qozi [qozi] va kotiblardan boshlab barcha xodimlarni rozi qilish kerak. Ba'zan siz xizmatkorlarni tinchlantirishingiz kerak: va muftiy yoki qoziga yaqin bo'lganlar "(Bashkirlar haqida boshqirdning eslatmasi. ­- Sovremennik, 1863 yil, XI, noyabr).
mullalari haqida aytganlarimizni tasdiqlovchi ko‘plab latifalar va maqollar mavjud . ­Ammo shunga qaramay, bizning insho biz xohlaganchalik aniq chiqmadi: biz ­tatar ruhoniylari orasida hukm surayotgan jaholat, aqidaparastlik, charlatanlik va shafqatsizlikni yuzdan bir qismida ham tavsiflay olmadik. Biroq, bizning xarakterimiz qanchalik zaif bo'lmasin, faktlar o'zlari uchun gapiradi.
mullalar qo'lida nazoratsiz bo'lgan Sibir qirg'izlari hududidagi xalq ta'limining ahvoli haqida gapiramiz . Bu ­Islom va [uning] ruhoniylari haqida yuqorida aytganlarimizga ­yana bir qancha muhim xususiyatlarni qo'shadi. ­Viloyatimizdagi deyarli har bir ovulda ko‘chmanchilar maktabi mavjud bo‘lib, u yerda muallimlar asosan tatar mullalari yoki seminaristlaridir. Koʻkchetav, Atbasar va Oqmoʻla tumanlarida tatarlar koʻp. Bayan-Oul va Qarqaralinskiyda ularni yaqinda ­Markaziy osiyoliklar quvib chiqarishdi. Tatar ruhoniylari qirg‘iz yoshlarini qanday ruhda tarbiyalayotganini tushunish uchun biz birgina misol keltiramiz: ortiq kerak emas. Petropavlovsk shahrining musulmon aholisida ­savol tug'ildi: karta o'ynash gunohmi va agar gunoh bo'lsa, qay darajada? Biz chuqur bilimi bilan mashhur bir mullaga murojaat qildik . ­Bu kazoo ­ist, muvaffaq bo'lgan [ya'ni. e. “qora kitoblari ­” bilan maslahatlashib] musulmonlar uchun oʻzaro qarta oʻynash katta gunoh, lekin ruslar bilan oʻynash, ularni kaltaklash niyatida boʻlish jihod, kurashning bir turi sifatida maqtovga sazovor ish ekanligini eʼlon qildi. ajralmas burch sifatida o'z izdoshlariga payg'ambarni vasiyat qilgan e'tiqod. Professor Berezin oʻzining 1950-yillarda “Otechestvennye zapiski” jurnalida chop etilgan islom haqidagi mashhur maqolasida ^{24 , Qurʼon matnlari} va afsonalar kitobi [Muhammad haqida] matnlar ­asosida ikki marta ikki toʻrt boʻlishini isbotladi. ­ta'lim olish - tushunchalar bir-biriga mos kelmaydigan, hatto dushman bo'lib, bir-birini almashtiradi. Misol uchun, Muhammad yetti osmon (ya'ni, sayyoralar sharlari) borligini aytadi, shuning uchun mo'min Muhammad Ptolemey ^{25 davridan beri barcha astronomik kashfiyotlarni rad qilishi kerak} , aks holda u pravoslav bo'lmaydi.
Muhammad o'z ta'limotiga o'zi bilan zamondosh bo'lgan barcha kosmogonik, tibbiy va boshqa an'ana va xurofotlarni dogma sifatida kiritdi ­va shu bilan eksperimental fanlar harakatini to'xtatdi. ^{2b ta'limotiga ham mos keladi} .
Islomning ba'zi himoyachilari o'ylaganlaridek , Muhammadning ta'limotini tozalab bo'lmaydi ; ­unda hech qanday islohot mumkin emas ­. VI asrdagi ko‘chmanchi arablarning yovvoyi va vahshiy xurofotlariga, ma’naviyatchilar, yahudiylarning urf-odatlariga va o‘sha ­davrdagi fors sehrgarlarining turli xokus pokuslariga asoslangan dindan qanday jonlanishni kutish mumkin ? ­Turklar va forslarning islomi shunday bo'lsa, Islomda puritanizmga o'xshash narsani tashkil etuvchi tatarlar islomi qanday bo'lishi kerak? Tatarlar she'riyat, tarix, ­matematika, falsafa va barcha tabiiy fanlarni inkor etib, ularni ­zaif inson aqli vasvasasi deb hisoblaydilar va o'zlarini musulmon sxolastikasi va kazuistizmi bilan cheklaydilar. Tatar tilida a xarakteriga ega bo'lmagan bironta ham kitob yo'q
foyda. Ko'rinib turibdiki, tatarlar Qirg'iz cho'lida o'zlariga o'xshagan fakirlarni tarbiyalaydilar , ammo ularning o'ldiradigan ta'siri xalqning yangi kuchiga osonlikcha chayqalmaydi.
Oʻrta Osiyo mulklari bilan toʻgʻridan-toʻgʻri aloqalar I, nihoyat, tatar savodini bilish qirgʻiz yoshlariga ­turkiy tilning jagatay shevasida roman, hikoya, sheʼr va ertak oʻqish imkoniyatini beradi. Jagatay adabiyotining epik va fantastik asarlarida Shomilning ^{27 ta’limoti} (Yunon imperiyasiga qarshi kurashayotgan arablar syujeti aks ettirilgan qahramonlik she’rlari) hidi keladi yoki Goratsiyning “Ligurin ^{28 ”ga (Mavleviy-Jomiyning} go‘zallarga muhabbati haqidagi romani ^{28a ) o‘xshab ketadi.} bola Mirza-Hamdam ²⁹ ), yoki umuman ma’nosi yo‘q (bulbulning atirgulga bo‘lgan muhabbati haqidagi she’r ­, tushida ko‘rgan odil qizning arvohiga oshiq bo‘lgan xitoy shahzodasi haqidagi hikoya ^{zs .} ).
Albatta, yaxshi niyatli odamlarning hech biri ­pederastik romanlarni o'qish axloqsiz va zararli ekanligi va aql-idrokni mutaassib chalkashliklar bilan to'sib qo'yadigan utopik kitoblarni o'qish foydali bo'lmasligi bilan bahslashmaydi.
Ammo ularning hech biri qahramonlik ­romanlarini o'qish bundan ham zararli bo'lishi mumkinligini aytmaydi. Buxoroda amir Mir-Haydar ^{31 davrida Abu-Muslim 32} qahramonlik she’rini omma oldida o‘qish taqiqlangan edi ­, chunki tinglovchilar ­shahid [shahidlar]ning saodatli o‘limini qabul qilish maqsadida mutaassib hayajonda olomon bo‘lib Forsga ketishgan. ] (shahidlar) iymon uchun urushda bor.
Bu tatar ma'rifati qirg'izlarga berishi mumkin bo'lgan mevalardir ­. Dahshatli fantaziya, o'lik sxolastika va bitta haqiqiy fikr emas! Tasvirni to‘ldirish ­uchun bu dahshatli hodisalarga shuni qo‘shishimiz kerakki, “Qur’ondan arabcha matnlarni hech qanday izoh va tarjimalarsiz qirqish, har xil ilm-fan safsatalarini yodlash” qirg‘iz bolalariga faqat tayoq bilan haydab yuboriladi. Qirg‘izlar odatda mullalarga o‘z farzandlarini shogirdlikka berib, “tanangiz, mening suyaklarim” deyishadi ⁵³ .
1860 yildagi "Shimoliy ari" da Babadjanov shahridan bo'lgan yosh qirg'iz ³⁴ Bukeev O'rdasining tatar maktablarida o'qitishni g'ayrioddiy yorqinlik bilan tasvirlab bergan. Bu haqiqat yanada diqqatga sazovordir, chunki janob Babadjonov Muhammadning avlodi va ­Shimoliy asalari muxbiri sifatida qizg'in Muhammad va, aftidan, tatar ma'rifatining dushmani emas. Hukumatimiz shu paytgacha ­qirg‘izlarning aqliy tarbiyasiga unchalik e’tibor bermay, qo‘y-qo‘zi, ot o‘g‘irligi va umuman ­qirg‘iz xalqini qattiq ta’qib qilib, mullalar va sarson darvishlarning qilmishlariga ergashishga ulgurmadi. Ammo masalani hali ham tuzatish mumkin ­va reaktsiya hali ham mumkin ...
Hukumatning nikoh ­va ajrashish ishlarini mullalarga topshirishiga ­sabab qirg'izlarning o'z qizlarini juda yoshligida ­va asosan ularning roziligisiz turmushga berish qo'pol odati bo'lsa kerak. Qirg‘izlar: “Bolalari ba’zan beshikda.
Bizningcha, bu odat musulmon ruhoniylari ishtirokisiz ham o‘zgartirilishi mumkin edi ­: qirg‘izlar o‘z odatlaridan voz kechmasliklari uchun katta sultonlar va hokimlarga mas’uliyat og‘rig‘i ostida qattiq nazorat qilishni buyurish kerak edi. falon yillardan oldingi qizlarni, otalar o'g'illarini qizga majburlamasliklari uchun ularning roziligisiz turmushga [...] berish va hokazo.
Politsiya nazorati va zamon ruhi o'z ishini qiladi, lekin, albatta, tez orada emas. Nikoh ishlari bo'yicha haligacha ­kelib tushayotgan ko'plab shikoyatlar musulmon shariati ­mustahkam urf -odatlar ^kuchiga qarshi mutlaqo ojiz ekanligini ko'rsatadi35 ­.
turgan tatarlarning vahshiyligi va jaholatini hamda ­har qanday o‘ta ruhoniylik oqimining xalqlar ijtimoiy taraqqiyotiga zararli ta’sirini hisobga olib, biz tatarlarning ta’sirini susaytirish uchun ekanligini aniqlaymiz. Mullalar va mo''tadil diniy aqidaparastlik ­uchun, xalqning iltimosiga ko'ra, nikoh va ajralish ­ishlarini biylar sudiga berishni davom ettirish kerak, ayniqsa, musulmonlar orasida nikoh ­muqaddas emas.
Yevropada diniy ruhning ustunligi milliy taraqqiyotda ham eng halokatli tarzda namoyon bo'ldi.
Hozircha ma'muriy islohot haqida gap yo'q, shuning uchun biz ­ko'p sabablarga ko'ra biz uchun nozik bo'lgan bu mavzuga endi to'xtalmaymiz. Biz qirg'izlar uchun ma'muriy savol juda katta qiziqish uyg'otadi. Biroq, biz Orenburg cho'lining xususiy boshqaruvini ­mintaqalarimizni ma'muriy isloh qilish jarayonida ko'proq foydaliroq hisobga olish mumkin, deb hisoblaymiz, chunki u ko'p yillar davomida sinovdan o'tgan. Orenburg hukumati, ehtimol, uning afzalliklari va kamchiliklarini payqashga ulgurdi. Orenburg cho'li ma'muriyatining eng asosiy kamchiligi, shubhasiz, O'rda ­amaldorlari u erda xalq saylovlari bo'yicha emas, balki chegara organlarining ixtiyoriga ko'ra tayinlanganligidadir. Hokimiyatni o'zlari tanlash huquqi ­bizga, o'rta o'rdish xalqiga berilgan shunday huquqki, biz uni qadrlay olmaymiz, lekin biz undan foydalansak ham, ­hozir ham yomon, ham insofsiz.
Ilmiy nuqtai nazardan noto'g'ri va kib xalqi uchun yuk va Trans-Ural qirg'izlaridan to'plangan aniq to'plam . Garchi bu soliq eng yuzaki tanqidlarga dosh bermasa-da, ayrim chegarachilarimiz tor sabablarga ko'ra uni ­ko'tarishga [ya'ni. e. uy solig'i] va bizning dashtimizga. Sibir qirg'izlari tomonidan qoramollar soniga qarab to'lanadigan ­yasak (ya'ni natura ko'rinishidagi soliq) yagona mumkin bo'lgan soliq ­ekanligiga shubha yo'q va eng so'nggi soliq nazariyasiga ko'ra, ko'chmanchilarga qo'yilishi mumkin bo'lgan juda to'g'ri soliqdir. yuklash.

Asosiy bosqichlar ...

1. 
   Batafsil ma’lumot uchun qarang: Zimanov S., Atishev A. Cho‘qon Valixonovning siyosiy qarashlari. A.-A., 1965 yil.
   
2.