Qosimov jahon adabiyoti

Lotin Amerikasi adabiyoti

XX asrning ikkinchi yarmi jahon adabiyotiga yevrotsentrik madaniyat tamoyillari va me'yorlaridan voz kechish xos bo‘ldi. Bu davrda o‘quvchilar e'tibori aksariyat hollarda "eski" - Ovrupa adabiyotiga emas, balki "yangi" adabiyotlarga qaratildi. XX asr adabiyotini gvatemalalik M.A.Asturias, A.Karpanter, argentinalik X.L.Borxes, X.Kortasar, braziliyalik J.Amadu, meksikalik K.Fuentes, kolumbiyalik G.G.Markes. chililik R.Neruda nomlarisiz tasavvur etib bo’lmaydi.XX asr Lotin Amerikasi adabiyoti ham o‘ziga xos tarzda rivojlandi. 20-40 yillar adabiyotida realizm an'analari keng ommalashdi. Kolumbiyalik X.E.Riveraning "Girdob" (1925), ekvadorlik X.Ikasaning "Uasipungo" (1934), venesuelalik R.Galegosaning "Donya Barbara" (1929) romanlari mashhur bo‘lib keldi. 20-yillari iste'dodli chililik shoira Gabriela Mistral nomi adabiyot olamiga kirib keldi. O‘z she'rlarida dehqon va hunarmandlar, to‘quvchi va o‘rmonchilarni kuylagan shoira 1945-yili adabiyot sohasidagi Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi. Lotin Amerikasi adabiyoti doimo rivojlanish, izlanish yo‘lidan bordi. U ma'lum bir davrda Ovrupa adabiyoti an'analari ta'siridan ham bebahra qolmadi. Lekin Lotin Amerikasi adabiyoti namoyan-dalari asarlarida milliy ruh, folklor manbalari, har bir ijodkorning

316

individual uslubiga xos ravishda qayta ishlangan, sayqallangan er-tak, afsona unsurlari keng o‘rin egallay boshladi. Bu yerda Lotin Amerikasi adabiyotiga katta ta'sir o‘tkazgan ikki muhim manba - qachonlardir Afrikadan qul qilib olib kelingan qora tanlilarning adabiy merosi(kubalik N.Gilen, braziliyalik Jorji Amadu, puerto-rikalik Manuel del Kabaral ijodida yorqin namoyon bo‘lgan) hamda hindularning qadim milliy an'analari (X.E.Riveraning "Girdob" ro-manida, CKirogi, A.Varela asarlarida) haqida bilish lozim bo‘ladi.Argentina, Chili, Braziliya singari mamlakatlarda yirik shaharlarning paydo bo’lishi, sanoatning rivojlanishi natijasida ushbu mamlakatlar adabiyotida urbanistik elementlar muhim rol o‘ynay boshladi. Lotin Amerikasidagi sinfiy, milliy-ozodlik kurashi ushbu qit’a adabiyotining 20-40-yillardan boshlab ijtimoiy xarakter kasb etishini belgilab berdi.Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda janubiy amerikaliklarda bashariyat taqdiri, dunyo madaniyati uchun mas'ullik hissi yanada yuqori darajaga ko‘tarildi. Ushbu vaziyat san'at va madaniyatda ham o‘z aksini topdi. 50-90-yillar Lotin Amerikasi nasri Asturias, Kartenter, Rulfo, Fuentes, Argades, Varges Losa, Garsiya Markes, Kortasar, Paolo Koelo nomlari bilan uzviy bog‘liqdir. Ko‘p yillar davomida hukm surgan naturalistik nasrga xos unsurlar - mahalliy muammolardan chetga chiqmaslik, etnografizm, faktografiya, bayonchilik va publitsistikaga moyillikdan voz kechish birdaniga ro‘y bermadi, albatta. Asta-sekin Lotin Amerikasi adiblarining ijodiy yutuqlari haqida Ovrupa, AQSH adabiyotshunoslari o‘z fikrlarini bildira boshladilar. 1967-yili adabiyot sohasidagi ulkan yutuqlari uchun Migel Anxel Asturias(l899-1974) Gvatemala adabiyotini dunyo miqyosiga olib chiqdi. Uning Lotin Amerikasi nasrida yangi davrni boshlab bergan "Janob Prezident" romani ko‘p yillar ilgari yozila boshlangan bo‘lsa-da, faqat 1946-yili nashr etildi. Hech qanday ism-siz janob Prezident nafaqat Gvatemalaning sobiq diktatori, balki Lo-tin Amerikasi diktatorlarining ramziy obrazi sanaladi.Yana bir taniqli adib Alexo Karpanter (1904—1980) romanlaridagi voqealar turli tarixiy davrlarda nafaqat Lotin Amerikasi, balki

317

Ovrupada ham bo‘lib o‘tadi. Kubalik adibning "Yo‘qotilgan izlar", "Ma’rifatparvarlik asri", "Barokko konserti" singari asarlarida faqat Karpanterga xos o‘zgacha uslub yorqin namoyon bo‘ladi (epitet, aniqlovchi, mulassal tasvirlarga boy bo‘lgan murakkab gap quril-malaridan keng foydalanish). Asturias va Karpanter XX asr ikkinchi yarmi Lotin Amerikasi adabiyotidagi o‘ziga xos oqim - "maftunkor realizm"ning darg‘alaridan hisoblanadi. "Maftunkor realizm" uchun boy mifologik meros, o‘ziga xos tabiiyligini saqlab qolgan tabiat manzaralari tasvir obyekti bo‘lib xizmat qiladi. Shu o‘rinda har ikki adib ham hayotining ma’lum bir qismini Ovrupada o‘tkazgani, u yerdagi turli adabiy yo‘nalishlar, xususan syurrealizm ta'siridan bebahra qolmaganini ham ta'kidlash lozim bo‘ladi.Braziliyalik adib Paolo Koelo (1944-yilda tug'ilgan)ning 1990-yilda nashr etilgan "Alkimyogar" romani hozirgacha dunyoning 120 ga yaqin mamlakatida chop etildi. Romanda insonning umri mobaynida amalga oshiradigan ishlari nimalardan iborat, o‘z taqdiri yo‘lidan borib, ko‘nglidagi orzu-umidlarni amalga oshirish uchun nima zarur degan falsafiy, mohiyatan esa, oddiy insoniy masalalar haqida fikr yuritiladi. Bosh qahramoni 16-17 yoshlardagi cho‘pon yigit bo‘lgan ushbu asarda realizm, sarguzasht, mis tika, detektiv va didaktika an’analari uyg‘unlashib ketgan.Lotin Amerikasi adabiyotida oltmishinchi yillarda sodir bo‘lgan kuchli "portlash"(uning tub mohiyati tanqidchilar tomonidan turlicha baholanmoqda) ning aks-sadosi dunyodagi deyarli barcha adabiyotlarda o‘z aksini topdi.

Umuman, XX asr oxiri XXI asr boshlariga kelib Lotin Amerikasi adabiyoti betakrorligi va o‘ziga xosligi bilan jahon adabiy jarayo-nining muhim bir bo‘lagiga aylandi.

Argentinalik buyuk yozuvchi X.L.Borxes (1899-1986) hayotlik chog‘idayoq ko‘plab adabiy mukofotlar, faxriy unvonlar (Servantes va "Formentor" mukofotlari sovrindori, Britaniya imperiyasining "Buyuk xizmatlari uchun" va Ispaniyaning "Dono Alfons xochi" ordenlari sohibi, Italiya respublikasi Kommendatori, "Adabiyot va san'at sohasidagi xizmatlari uchun" Faxriy legioni Kornandori, Sor-

318

bonna, Oksford va Kolumbiya universitetlari "gonoris kauza" dok-tori)ga sazovor bo‘lgan.

Borxes Buenos-Ayres shahrida huquqshunos oilasida dunyoga keldi. Psixoiogiya professori bo‘lgan otasi o‘g‘lida yoshligidan inglizzabon adabiyotga mehr uyg‘ota oldi. Borxes 8 yoshida O.Uayldning «Baxtli shahzbda» asarini ingliz tilidan ispanchaga o‘girdi.

1914-yili betob otasi iste’foga chiqib, Borxeslar oilasi Shveyt-sariyaga ko‘chib o‘tgandan so‘ng bo‘lajak yozuvchi Jeneva litsey-ida ta'lim oidi. Bu yerda u Vergiliydan boshlab Kafka asarlarigacha o‘qib chiqdi. nemis ekspressionistlari ta’sirida ilk she'rlarini yozdi.

1919-yili yozuvchi oilasi bilan Ispaniyaga ko‘chib o‘tdi. 20-yil-larda Borxes modernistlaming "Gretsiya", "Kosmopolis", "Ultra" jurnallarida sheMarini chop ettirdi, neobarokko shoirlari guruhi bilan yaqinlashdi. Ushbu guruh a'zolari metaforani asosiy element sifatida qabul qilib, she'riyatning bosh maqsadi deb e'lon qilgan edilar. Ultrachilarning metaforalari deyarli vizual (ilg‘ab bo‘lmas) xarakterga ega bo‘lib, Borxesning 1921-yilda Argentinaga qaytib kelib chop ettirgan ilk she'riy to‘plamlarida o‘zining yorqin ifodasini topdi. («Buenos-Ayresga ehtiros(1923y), «Ro‘paradagi oy»(1925y), « San-Martin daftarchasi» (1929y)).She'riyatda o‘z ovozi va o'rnini topa olmagan Borxes nasriy asarlar yoza boshlaydi. Natijada 1925-yiI «Tergovlar», 1915-yili «Umid makoni» va 1928-yili «Argentinaliklar tili» esselar to‘plamlarini nashrdan chiqaradi .1935 -yili yozuvchining «Razillikning jahon tarixi» kitobi chop etiladi. shundan so‘ng «Abadiylik tarixi» (1936-yil), «UydirmaIar» (1944-yil), «Yangi tergovlar» (1952-yil), «Broudi xabari» (1970-yil), «Qush kitobi» (1975-yil) kabi kitoblari yozildi.Prozaga o‘tgan Borxes mohiyatan shoirligicha qoldi. U ko‘p marta hikoyalarining "ommaviy poetik ta'siri" va "poetik g‘oyasi" haqida gapirib, asosiy e'tiborini uslubga emas, so‘zga qaratganligini, uni turli kontekstlarda qo‘llab, ma'nosini boyitganligini ta'kidlagan.Rasman Borxes prozasining poetikasi postmodernizmga yaqinligi qayd etiladi. Yozuvchi asarlarining matn tuzilishida posrmodern-

319

izm qonun-qoidalariga xos iqtiboslar, tasnirlar, so‘z o‘yinlariga katta e'tibor qaratganligini kuzatish mumkin.Uning novellalariga fabula (voqea+zanjiri)ning kuchsizligi yoki, umuman, yo‘qligi xos bo‘lib, adib boshlang‘ich asos sifatida ko‘pincha favqulodda to‘qnashuv yoki nogahoniy farazni qo’llaydi, shunda u yoki bu holat, fakt, nuqtayi nazarning ma'no maydonini kengaytirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Voqealar rivojini esa yechim yoki oxirgi nuqtaga olib bormaydi. Matndagi «men» - bu matn mag‘zini chaqqanning «meni»dir. Borxesning usuli. uni o‘qish strategiyasining asosiy tamoyili shundan iboratki, unga ko‘ra "xususiylikda umumiylikni" ko‘ra bilish kerak. Borxes o‘zini birinchi navbatda kitobxon deb atab, kitobxon-Borxes, yozuvchi-Borxesdan qiziqarliroq ekanini ta'kidlaydi. Yozuvchi uchun har doim "umumiy makon"ni, "xilma-xillikda bir xillikni" izlash muhim edi. Uni yagona til, cheksiz kitob, universal kutubxona ma'no chegarasining obrazi sifatida o‘ziga jaib qilgan. "Xususiylikda umumiylikni"anglab yetish - "sening olamingni boshqa olamg‘a daxldorligini^,, ko‘zda tutadi. (Borxes uchun o‘lim miqtasi - bu hayot nuqtasidir).

Olamni anglashga intilayotgan inson uchun bu qadamdan chet-lashish, uni ortib boruvchi va shaffof bo‘shliq labirintiga kirib qo-lib, kuzatuvchiga aylanib qolishga olib kelishi mumkin. Borxesda labirint (ayrilib, tarqalib ketuvchi so‘qmoqchalar bog‘i) dunyoning turg‘un obrazi sifatida talqin etiladi. Ko‘plikdagi umumiy birlikning obrazli talqini sifatida qaysidir birlamchi nuqta xizmat qilishi mum-kin, xatti-harakatlarimizda yaxlitlik mavjud bo‘lsagina u ma'no kasb etadi («Alef»).Alohida zavq-shavq bilan antoiogiya⁵⁴lar tuzgan Borxes do‘stlari bilan hamkorlikda quyidagilarni chop ettirdi: «Fantastik adabiyot antologiyasi» (1940-yil), «German adabiyoti antologiyasi» (1951-yil), «Qisqa va favqulodda voqealar» (1955-yil).

Antologiya-turli mualliflarning saylanma asarlari, ko‘pincha she’rlar to‘plami.

320