Qosimov jahon adabiyoti

Afrika adabiyoti

Afrika qit’a asidagi ko‘plab mamlakatlarning o‘ziga xos, ayni paytda, bir-biriga o‘xshash hamda noo‘xshash og‘zaki va yozma adabiyotlari mavjud. Afrika qit’asida joylashgan Misr mamlakati adabiyoti o‘zining qadimiyligi jihatidan shumer, xitoy, hind, yunon adabiyotlari bilan bir qatorda turadi. Zamonaviy Misr adabiyoti ham dunyo o’quvchilari e'tiborini o‘ziga jalb qila bilgan. Uning bag‘rida Najib Mahtuzdek Nobel mukofoti sovrindorlari yetishib chiqqan. Lekin Afrikada Misrdan boshqa yana o‘nlab mamlakatlar mavjud bo‘lib, quyida asosan shular haqida so‘z yuritiladi.

.

291

Avvalo shuni aytish joizki, Afrika mamlakatlari adabiyoti Ovrupa adabiyotidan o‘zining asosiy qismi og‘zaki adabiyot bo‘lishi bilan farqlanib turadi. Yana Ovrupa adabiyotida shakl va mazmun bir-biri-dan keskin ajraladi. Afrika adabiyotida esa, ularni bir-biridan ajratish mahol. Ifodaning go‘zalligiga shakl go‘zalligi uchun emas, balki ting-lovchini ko‘proq jalb qilish. dialog uchun ahamiyat beriladi.

Xalq og‘zaki adabiyoti. Afrikada istiqomat qilayotgan hamma xalqlarning xalq og‘zaki adabiyoti mavjud. Janrlari har xil: ertak, mif, qo‘shiq, topishmoq, masal (va h.k. ) lar ham nasrda, ham nazm-da ifoda qilinadi, JAR, Gambi, Zimbaba, Beninda janrlar boy, Nuhiy, Jibut va Janubiy Sudanda o‘ziga xoslik nihoyatda kuchli. Folklor asarlarini professional darajada mahorat bilan kuylovchi oqinlar bor.

Afrika xalq og‘zaki ijodining qadimiy janri-bu hayvonlar haqidagi ertaklar bo‘lib, aksariyat hollarda quyon, toshbaqa va o‘rgimchak ayyor qahramon rolini bajaradi. Bu ertaklarning asosiy xususiyati shundan iboratki, ularda axloqiylashtirish yo‘q. Ammo yaqin asrlarga qadar Afrika og‘zaki adabiyoti namunalari yozib olinmagan. Ilk yozib olish"XVII-XVIII asrlarga to‘g‘ri keladi. Bu paytda Afrika koloniyaga aylantirilayotgan edi, yozib olish ham kolonizatorlar to-monidan amalga oshirilgan. Og‘zaki adabiyotning yirik namunalari qatoriga eposlar kiradi. Maliga oid "Silamaka va Pullori Fulba", "Sundyata Mandingo", Markaziy Afrikaga oid "Mvindo Nyanga haqida rivoyat", Sudanga oid epik poetik bitiklar"bor.

Yozma adabiyot Yozma adabiyot ilk bor Afrikaning shimolida paydo bo‘ldi. Qadimiy yozma adabiy yodgorliklar Misrga tegishli bo‘lib, m.a. 3000-yillikka borib taqaladi. Bundan tashqari, adabiy matnlar yunon, lotin va finik tillarida yaratilgan. Keyingi yozma ada-biyotda arab adabiyoti ta'siri kuchli bo‘lganini qayd etish kerak. Ko‘plab Afrika mamlakatlarida yozma adabiyot XX asrda, ular o‘z mustaqilligini e'lon qilgandan so‘ng paydo bo‘ldi, deyish mumkin. Misr adabiyotidan tashqari yozma adabiyot Efiopiyada IV-VII asrlar oralig‘ida paydo bo‘lgan Aksum podshohligi davrida yaratilgan. Gana,Mali va Madagaskarda ham qadimiy adabiy matnlar bor. Sudan

292;

"Sennar xronikasi" va "Tabakat" deb nomlangan qadimiy lug‘atlarga ega. XII asrda asos solingan Tombuktudagi universitet adabiyotning yirik markazi bo’lgan. Shimoliy Afrikada, xususan, Mali, Chad, Su-danda adabiyot arab-islom madaniyatining bir qismi sifatida rivoj-langan. Tanzani va Madagaskarda arab yozuvi qo‘llanilgan.

Zamonaviy adabiyot. Zamonaviy Afrika adabiyoti mustamlaka davrida, kontinentga Ovrupa tillari va Lotin alifbosi kirib kelishi bilan shakllana boshladi. Masalan, JARda lotin alifbosi XIX asrdan beri mahalliy tillarda yaratilgan matnlarni yozishda ishlatila boshlandi. Yozuvning keng tarqalishini ta'minlagan asosiy kuch nasroniylik bo‘ldi. Missionerlar Injil va boshqa muqaddas matnlarni Afrikama-halliy tillariga tarjima qila boshladi. Lekin ko‘pgina mamlakatlarda o‘z milliy adabiyotining paydo bo’lishi XX asrning ikkinchi yarmiga to’g’ri keladi. Hatto Reyunon orolida mahalliy tilda ilk asarlar 1990-yillarda yozildi.