Qo'shilgan qiymat s o L i g ' I n I n g mohiyati va uning to'lovchilari

6 0 

Q h „ «babli qo'shilgan qiymat solig'ining asosiy imkoniyatlari va turli 

mamlakatlarda ularning ishlatilishining tahlili O'zbekiston uchun katta 

a h a m i v a t g a egadir.  . . . , . , , • • 

Bozor iqtisodiyotiga asoslangan davlatlarda iqtisodiy о sish darajasiga 

hoB'lia holda soliqlarning bevosita va bilvosita soliqlarga bo'linishi 

rtasida aniq bogiiqlik ko'zga tashlanadi. Davlatning va undagi aholining 

Lisodiv rivojlanishining pastligi asosan har bir aholi jon boshiga to'g'ri 

к ladigan YalM bilan o'lchanadi hamda bu hoi jismoniy va yundik shaxs-

lar daromadlaridan olinadigan to'g'ri soliqlar hajmining pastligiga olib ke­

ladi Shu sababli, ko'pgina endigina rivojlanayotgan davlatlarda soliqqa 

tortishda bilvosita soliqlar asosiy o'rinni egallaydi. Rivojlanishning eng 

past ko'rsatkichlariga ega bo'lgan davlatlarda bilvosita soliqlarning barcha 

soliqlar tushumi orasidagi o'rni 68 %ni, to'g'ri soliqlar esa atigi 32 %ni 

tashkil qiladi. Rivojlangan davlatlarda esa, buning aksi, ya'ni 32 %ini 

to'g'ri soliqlar, 68 %ni esa egri soliqlarni tashkil qiladi. 

Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida bilvosita soliqlarning ahamiyati va 

kerak bo'lganda ularning rolini oshishi muqarrarligini inkor qilmagan 

holda, quyidagi hollarga e'tiborni qaratish lozim bo'ladi. 

Bilvosita soliqlarning yangisini kiritish yoki mavjudlarining soliq 

stavkalarini oshirishda ularning ishlab chiqaruvchilarga salbiy ta'sirini o'r-

gangan holda amalga oshirish lozim. Ushbu xollarda bu salbiy holatlarni 

oldini olish uchun barcha choralami amalga oshirish kerak, hattoki, 

bilvosita soliqlar, ayniqsa, salbiy holati iste'molni juda tez qisqarishiga olib 

kelib, ishlab chiqaruvchilarga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir ko'rsatuvchi QQSni 

qisqartirish choralarini ko'rish lozim. 

Bunday xollarda ba'zi etaplarda bilvosita soliqlarning o'rnini oshi-

rishga majbur bo'lgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan davlatlarning ama-

liyotini ham hisobga olish zarur. Bu amaliyot shuni ko'rsatadiki, bilvosita 

soliqlarning rolini, soliq solish bazasini, soliq stavkasini oshirish faqatgina 

ushbu choralar natijasida olingan qo'shimcha mablag'larni soliq sohasidagi 

aniq bir o'zgarishlar uchungina ishlatilganda uzoq muddatli yaxshi natijalar 

berishi mumkin. Bunday choralar sifatida foyda solig'ini kamaytirishni 

takl if qilish mumkin. 

QQS ko'pgina mamlakatlarda davlat daromadining 12-30 %gacha 

qismini ta'minlab beradi va bu YaMMning 5-10 %ga tengdir. Ushbu soliq 

soliq tushumlari orasidagi ishonarli manbadir va bu ayniqsa daromadlar 

(foyda) cheklangan mamlakatlar uchun tegishlidir. 

O'zbekistonda 1992-yildan beri qo'llanilib kelinayotgan QQS (aksiz 

soliqlari bilan birgalikda) oldin amal qilib kelgan bilvosita soliqlar - savdo 

va oborotdan olinadigan soliqlarning o'rnini to'liq almashtirdi. Ammo 

QQS o'zining o'rni bo'yicha byudjetning daromad qismini shakllan-

tirishda, respublika va korxonalar iqtisodiga ta'siri, narxlar proporsiyasini 

aniqlashda ulardan o'tib ketdi. 

QQS qo'llanilib boshlangan vaqtdan hozirgi kungacha bo'lgan davrda 

O'zbekiston davlati budjetining asosiy manbalaridan bin bo'ladi qoldi. 

61 

O'tgan davrlar ichida QQS stavkasi 1992-yilda amal qilgan 30 %dan 

1997-yilga kelib 18 %gacha tushirildi va 1998-yildan boshlab 20 % qilib 

belgilanib, ushbu stavka bugungi kungacha saqlanib qolindi. 

Soliqning ushbu stavkasi deyarli barcha MDH davlatlarida amal qilib 

keladi va bu davlatlararo savdoda amalga oshirishda ancha samarali 

hisoblanadi. Bundan tashqari, soliqning ushbu stavkasida davlat budjeti-

ning daromad qismi 30 %ligcha saqlanib qoladi va bu bozor iqtisodiga 

mo'ljallangan davlatlardagi ushbu manbadan keladigan tushumlar hajmi 

bilan mos keladi. Soliqning bu stavkasi yiliga 1-2 %dan kamayib bora-

yotgan foyda solig'i stavkasining pasayishi natijasida olinmay qolinayotgan 

budjet daromadi o'rnini qoplash imkoniyatini beradi.