Qoraqalpog’iston davlat universiteti buxgalteriya xisobi va audit (tarmoqlar bo’yicha) ta’lim yo’nalishi

Daromad, iste`mol va jamgarish ko`rsatkichlari

Yillar	Tasarrufdagidaromad (Yd)	Iste`mol (C)	Jamgarish (S)
1 2 3 4 5 6 7	370 390 410 430 450 470 490	375 390 405 420 435 450 465	-5 0 5 20 15 20 25

xisobiga yoki o`tgan yillarda to`plangan jamgarmalar xisobiga iste`mol xarajatlari kiladilar.

C Yd =C

420

C

390

375

a

Yd

370 390 430

6-chizma. Iste`mol grafigi

Uy xo`jaliklari tasarrufidagi daromadlar 390 sh.b.ka teng bo`lganda, uning mikdori iste`mol mikdori bilan tenglashadi. Bu mikdor bo`sagaviy daromad deb yuritiladi. 6-jadval ma`lumotlari asosida iste`mol grafigini chizamiz.

Iste`mol grafigi ikki to`gri chizik ko`rinishida berilgan. Bissektrisa ko`rinishidagi Yd =C to`gri chizigining xar bir nuktasida iste`mol va tasarrufidagi daromad xajmlari teng bo`ladi. Xakikiy iste`mol (S) grafigi xakikiy iste`mol va daromad teng bo`lgan nuktada (α) bissektrisa bilan kesishadi. Bo`sagaviy nuktadan kuyida xakikiy iste`mol daromaddan oshik. Bu vaziyat insonlarning karz xisobiga xayot kechirishini bildiradi. α – nuktada yukorida xakikiy iste`mol daromaddan kam xamda ular o`rtasidagi fark jamgarishni tashkil etadi. Xakikiy iste`mol to`gri chizigi iste`mol xajmini belgilovchi vertikal o`kni a nuktada kesib o`tadi. Bu xol uy xo`jaliklari umuman daromad olmaganlarida xam ma`lum mikdorda iste`mol kilishlarini anglatadi. a – nukta esa avtonom iste`mol xajmini bildiradi.

S
S

5

Yd

0 370 390 410 430 450 470

-5

7-chizma. Jamgarish grafigi

Keltirilgan ma`lumotlar asosida jamgarish grafigini xam ko`rib chikamiz (7-chizma).

Jamgarish grafigi daromad bilan jamgarish o`rtasidagi bogliklikni ifodalaydi. Vertikal o`kdagi xar bir nukta jamgarma mikdorini bildiradi va daromad bilan unga muvofik keladigan iste`mol xajmi o`rtasidagi fark sifatida aniklanadi (S= Yd - S). Boshlangich daromad darajasida jamgarish nolga (0) teng bo`lgan xolda ixtiyordagi daromad xajmi o`sib borishi bilan uning mikdori xam oshib boradi. Iqtisodiy samaradorlikka erishish ko‘p jihatdan resurslardan tejamli foydalanish bilan bog‘liq. Ayni paytda tejamkorlik samaradorlikdan mazmunan farq qilib, o‘zining tamoyillari va amal qilish xususiyatlariga ega.

Mamlakatimizda ham bugungi kunda iqtisodiy resurslardan tejamli foydalanishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Eng avvalo, tejamkorlik masalasi Prezidentimiz I.A.Karimovning bir qator asarlari va ma'ruzalarida ko‘tarilib, uni ta'minlashning muhim yo‘nalishlari ko‘rsatib berilgan.

2006 yil 10 fevralda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma'ruzada energiya resurslari, birinchi galda, ko‘p miqdorda energiya sarf etadigan tarmoqlar – kimyo, rangli metallurgiya, elektr energetikasi va boshqa sohalarda qattiq tejamkorlikni ta'minlash ustuvor yo‘nalish sifatida belgilab berilgan. Prezidentimiz bugungi kunda energetika masalasining dolzarb ahamiyat kasb etishiga to‘xtalib, bu masalada O‘zbekiston o‘zini o‘zi ta'minlaydigan mamlakat hisoblanishini, biroq bu mazkur resurslarga xo‘jasizlarcha munosabatda bo‘lish huquqini bermasligini ta'kidladilar. Buning uchun esa energiya resurslaridan foydalanishda kelgusi avlod to‘g‘risida ham qayg‘urishni, undan tejamli foydalanish hisobiga mamlakatdagi iqtisodiy o‘sishni ta'minlashga harakat qilish zarurligini uqtirdilar.¹

«Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» nomli asarda Prezidentimiz Inqirozga qarshi choralar dasturining konkret bo‘limlari – belgilangan kompleks chora-tadbirlar qatorida «...qat'iy tejamkorlik tizimini joriy etish, ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini kamaytirishni rag‘batlantirish hisobidan korxonalarning raqobatdoshligini oshirish»² vazifasini ham alohida ta'kidlab o‘tdilar.

Bundan ko‘rinadiki, hozirgi sharoitda iqtisodiyotni har tomonlama rivojlantirish hamda barqaror o‘sish sur'atlarini ta'minlash mavjud resurslardan oqilona va tejamli foydalanishni taqozo etadi. O‘z navbatida, resurslardan tejamli foydalanishni ta'minlash iqtisodiyotning tarmoqlarining mutanosib rivojlanishiga bog‘liq.

Iqtisodiyotdagi tarmoqlar o‘rtasidagi mutanosiblikning tejamkorlik bilan o‘zaro bog‘liqligi ikki jihatga ega. Birinchidan, tejamkorlikni iqtisodiyot tarmoqlari o‘rtasida mutanosiblikni yo‘lga qo‘yish, ta'minlash uchun taqozo etiladi. Ikkinchidan iqtisodiyot tarmoqlari o‘rtasidagi mutanosiblikning o‘rnatilishi natijasida tejamkorlikning kuchayishiga olib keladi.

Haqiqatan ham, iqtisodiyot va uning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi aloqalar ob'ektiv tarzda amalga oshar ekan, muayyan qonuniyatlarga amal qiladi. Iqtisodiy muvozanatlikni taqozo etuvchi omillar o‘z harakatida iqtisodiy mutanosiblik omillari bilan uyg‘unlashadi. Iqtisodiy muvozanatlik yangidan-yangi mutanosibliklarni keltirib chiqaradi, mutanosibliklarning o‘zgarishi esa o‘z navbatida muvozanatlikning yangi darajasi tomon harakat qildiradi.