Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 583.
Мелиоранский П.М. Арабъ филологъ о турецскомъ языкђ. – Санктпетербургъ: Типографiя
императорской академiи наукъ. – 1900. – С. 0108.
21
fors orfografiyasidagi “xv” harf birikmasidan keyin kelgan “vov” talaffuz
qilinmasligi qoidasiga asoslaniladi;
b) arab alifbosida ayrim undoshlar uchun ikki, uch yoki to rt harfning
mavjudligi. Bu harflar (masalan, se, to, sod, ayn) ifoda etgan tovushlar arab tilida
boshqa-boshqa fonemalar bo lsa ham, o zbek tilida ularning talaffuzi
farqlanmaydi. Deylik, arab tilida til oldi, portlovchi, jarangsiz “t”ni “te” ifoda etsa,
“t”ni “to” harf ifodalaydi. O zbek tiliga esa har ikkala harf vositasida aks etgan
undosh til oldi, portlovchi, jarangsiz “t” sifatida qabul qilingan. Bunday holat arab
imlosiga asoslanilgan eski o zbek yozuvida islohotga qadar arab va forsiy
o zlashmalar imlosida tarixiy-an’anaviy tamoyilga to la rioya qilish natijasida
yuzaga kelgan. Eski o zbek tilida bo lgani kabi bunday so zlar miqdori Ogahiy
tarixiy asarlarida ham oz emas. Masalan, alam – og riq, dard, alam; alam –
bayrov, tug , alam.
“Dam” so ziga esa mumtoz adiblarimiz asarlari tiliga tuzilgan lug atlarda
quyidagicha izoh berilgan:
DAM I f. – nafas, lahza, on;
DAM II f. – temirchining dami;
DAM III a. – qon
34
. Nima uchundir mazkur o rinda “dam” so zining Alisher
Navoiy asarlari tilida ham mavjud “tig ” ma’nosi nazardan chetda qolgan.
So zning bu mazmuni hozirgi o zbek adabiy tilida ham faol va “ikki tig li
qilich” ma’nosidagi “dudama” so zida ham ko rinadi. Bu so z Munis va Ogahiy
asarlari tilida harbiy termin sifatida ham, ko chma ma’noda ham ishlatilgan:
“She’r ul tig i dudamdurkim, yurub olamni fath etar”. (Munis Xorazmiy).
Ta’kidlash kerakki, arabcha “dam” so zining asl shakli “damm” bo lib, tarkibiga
ko ra muzofaf (muzoafi mulosiy) hisoblanadi. Shuning uchun ham undan boshqa
so zlar ishtiqoq qilinganda “dimom” shaklini oladi. Jumladan, “Va lekin ehtimoli
borkim, shuja’oyi hujastasifotdin ba’zining gavhari zotig a xalal va nuqsoni
etkaykim, ul xazaf miqdor mazallatosorlarning yuz mingi birining qadami
34
Иброҳимов С., Шамсиев П. Навоий асарлари луғати. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашриёти, 1972 – Б. 176.
22
g uborig a bah bo la olmas va yana zohirdurkim, har shahar va viloyatekim,
qahran va qasran musaxxar bo lsa,
safki dimo’ vuqu’ topib, ko p kishining molu
jonig a zarari fohish etishgusidur ma’nosidagi “sakfa-d-dimom” so zi asardagi
Muhammad Aminxon madhida yozilgan qasida matnida ishlatilgan. Demakki,
keltirilgan baytning birinchi misrasida Ogahiy “tez” so zining “o tkir”, “dam”
so zining “tig ”; ikkinchi misrasida esa “tez” so zining “tezda”, “chaqqon”,
“dam” so zining “qon” ma’nolarini nazarda tutgan holda sintaktik omonimiya
hosil qila olgan.
Asarda qo llanilgan omonimlarni o zaro turli lug aviy qatlamga mansub
so zlar doirasidagi munosabatini quyidagi guruhlash mumkin:
1. Turkiy so zlar bilan forsiy so zlar o rtasidagi omonimiya. Masalan,
turkiy “so z” va forsiy “so z”. Turkiy
Bo lub karam tafakkur, Ogahiy, qil puxta so znikim,
Do'stlaringiz bilan baham: